ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KAYNAKLARINDAN ŞAİR TEZKİRELERİ - Deneme Sınavı - 10

Şair Zaifî’nin teşvik ve ısrarı üzerine Âşık Çelebi’nin görüşlerinden de faydalanarak eserini yazmaya başladı. Latifî, kendisine haklı bir şöhret kazandıran tezkiresini 1546’da tamamladı ve devrin padişahı Kanunî Sultan Süleyman’a sundu.

Füsul-i Erbaa, Latifî’nin dört mevsimin özelliklerini sanatlı bir dille anlattığı nazım nesir karışımı bir eserdir.

Gülşen-i şuara’nın en önemli tarafı, büyük çoğunluğu Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu bölgesindeki şairleri ihtiva etmesi ve bunlar hakkında ilk ve tek kaynak durumunda olmasıdır.

Latifî, tezkiresini yazarken Camî’nin Baharistan, Ali Şir Nevayî’nin Mecalisü’n-nefais ve Sehî Bey’in Heşt Behişt adlı eserlerini model almıştır.

Layifi’nin 1546’da tamamlayıp Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğu eser olan Latifi Tezkiresi’nin diğer adı Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n-nuzema’dır.

Latifi Tezkiresi, devrinde çok okunmuş bir eser olup Heşt Behişt’ten üstün görülmüştür. Tezkirede alfabetik usulün kullanılmasının da farklı şair sayıları ortaya çıkmasıyla ilgisi yoktur. Yazar, eseri bitirdikten sonra gelen eleştirilere göre tezkireyi tekrar ele aldığı için Latifi Tezkiresi’nin farklı nüshalarında farklı şair sayıları ortaya çıkmıştır.

Farklı nüshaları bulunan yazma veya matbu eserlerin aralarındaki farklıkları tespit ederek aslına en uygun metne ulaşmaya edisyon kritik denir.

Latifi Tezkiresi’nin dili sadedir, seci bulunmaktadır, üslubu akıcıdır, yer yer alaycıdır, ahenklidir. Fakat cümleler kısadır.

Tezkirelerde biyografisi yazılan şairler asıl isimleri ile değil, mahlaslarıyla bu kaynaklara girerler. Ahmet Paşa gibi az sayıda şair şiirde kendi adını kullanmıştır.

Şairlerin babaları eğer önemli biri ise çoğunlukla belirtilmiştir. Mahlastan sonra verilen bilgi doğum yeridir. Tezkireciler, ele aldıkları kişi artık hayatta değilse mahlastan sonra ona rahmet dileyen bir dua cümlesi eklemişler. Tezkireciler, ele aldıkları kişinin sosyal statüsüne göre üsluplarını oluşturmuşlar. Buna bağlı olarak bazı tezkirelerin dili süslü ve ağdalı olmuştur.

Tezkirelerde “cevher” kelimesi şairin kabiliyetini vurgulamak açısından kullanılmıştır. Şiirin asli maddesi ya da asıl şiir anlamında olmak üzere bu kelime tezkirelerde sık sık geçer. Diğer seçeneklerin durum üzerinde herhangi bir etkisi yoktur.

Bir şairin diğer bir şairin şiirinden bir parçayı kendi şiirinin içinde zikretmesine tazmin denilmektedir. Tazmin edilen şiirin sahibi kolayca bilinen tanınmış biri olmalıdır, bilinmiyorsa şairin ismi belirtilir.

Anadolu sahasında Sehî ve Latifî tezkirelerinden sonra kaleme alınan üçüncü tezkire Ahdi tezkiresi yani Gülşen-i Şuara’dır

Heşt Behişt Sehi Bey’in eseridir. Diğerleri Latifi’nin en bilinen eserleri olmakla birlikte kendisinin tanınırlığını sağlayan ilk eser Bahariyye kasidesidir.

Füsul-i Erbaa, Latifî’nin dört mevsimin özelliklerini sanatlı bir dille anlattığı nazım nesir karışımı bir eserdir. Risale-i Tarif-i Evsaf-ı İstanbul, İstanbul hakkında yazılmış bu eserdir ve önce Kanunî’ye daha sonra mukaddimesi değiştirilerek III. Murat’a sunulmuştur. Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n-nuzema, Anadolu’da, Sehî Bey’in Heşt-Behişt adlı eserinden sekiz yıl sonra yazılmış ikinci tezkiredir. Nazmül-cevahir, Hz. Ali’nin 207 sözünün kıtalar hâlinde tercümesidir. Subhatü’l-uşşak ise yüz hadisin kıtalar hâlinde Türkçe tercümesidir.

Anadolu sahasında yazılan ilk tezkireler Sehi ve Latifi tezkireleri iken bunlara Bağdat ve çevresini de dahil eden Ahdi tezkiresi bu coğrafyada yazılmış üçüncü tezkiredir.

Gülşen-i Şuara şehzade Sultan Selim adına yazılmıştır. Diğer seçeneklerdeki şehzadeler farklı devirlerde yaşamış şehzadelerdir.

Ahdi tezkiresini ilk olarak bir mukaddime, üç razva ve bir hatime hâlinde düzenlenmiş olmakla birlikte Ahdî, eserine sonradan sancak beyleri ve defterdar şairleri içeren bir bölüm ekleyerek dört ravzaya çıkarmış, diğer ravzalara da bazı şairleri eklemiştir.

Gülşen-i Şuara, daha önceki devirlerde yaşamış eski şairleri kadrosu dışında tutup yalnız kendisinin çağdaşı olan şairleri alması bakımından farklılık arz eder. Bu asrın diğer tezkireleri, zamanca çerçevelerini 14. yüzyılın sonlarına kadar çıkarırlarken Ahdî eserini sadece kendi yaşadığı çağ ile hatta ilk tertibinde Kanunî Sultan Süleyman devri ile sınırlandırmıştır.

Tasniflerini tabaka üzerine kuranlar herat tezkireleridir. Latifi bu yöntemi çok pratik bir şekle dönüştürmüş ve şairleri alfabetik olarak sıralamaya başlamıştır. Latifî sadece tertip tarzıyla değil, biyografiye kazandırdığı ivme ile artık klasik biyografinin sınırlarını da çizmiş, kendinden sonraki biyografi yazarları da büyük ölçüde onu izlemiştir.