ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI

Bu dizelerdeki “mehtâb (=ay aydınlığı)”, “yıldız” ve “güneş” birbirleriyle ilişkili sözcükler oldukları için bu üç sözcüğün bir arada kullanılmasıyla beyitte bir tenâsüb meydana gelmiştir. Doğru cevap E'dir.

Sözlük anlamı “dürme, toplama ve yayma” olan leff ü neşr, bir ibarede iki ya da daha fazla sözcüğü veya hükmü zikrettikten sonra bunlarla ilişkili sözcük ya da hükümleri sıralamak yoluyla meydana getirilen bir ifade biçimidir. Bu sanat, “bir ibarede önce birtakım unsurları söylemek, sonra da bunların her biriyle ilgili başka unsurları sıralamak” şeklinde de tanımlanabilir. Doğru cevap C'dir.

Îhâm-ı Tezâd; iki anlamı olan bir sözcüğün cümlede kastedilmeyen uzak anlamı ile bir başka sözcük arasında zıtlık olmasıdır.

Tutalım, yaşlılık günlerinde hazine/gençlik bulunmuş anlamına gelen mısrada Arapça “herem (=yaşlılık)” ile Farsça “genc (=hazine)” arasında, “genc” Türkçe “genç”le eş sesli bir sözcük olduğu için bir îhâm-ı tezâd vardır. Doğru cevap B'dir.

Asıl anlamı “bir varlığın niteliklerini sıralamak” olan tensîkü’s-sıfât bir belâgat terimi olarak manzum ya da mensur bir metinde bir şahsı ya da nesneyi art arda sıralanan sıfatlar ile nitelemektir. 

Şair bu mısralarda sevgilisini kendi hayal dünyasında ona yakıştırdığı birtakım sıfatlar ile nitelemektedir. Her dizede niteleme ve hüküm tamamlanmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Sözlük anlamı “bir şeyin elbisesini çıkarmak ya da kabuğunu soymak” olan tecrîd, bir belâgat terimi olarak insan dışındaki herhangi bir canlıya, eşyaya, nesneye insanmış gibi hitap etmektir. Şair beyitte tecrîd yoluyla bulut(=sehâb)a seslenerek “ahı ile feleğin arasına girmemesini” tavsiye etmekte ve “ateş ile pamuğun oyunu olmaz” diye de bir uyarıda bulunmaktadır. Beyitteki tecrîd cansız bir nesneye seslenme yoluyla yapılmış bir tecriddir.

Sözlük anlamı “bir haberi gizleyerek bir başka söz ve haberi öne çıkarmak” olan tevriye, şiir ve nesirde yakın ve uzak iki anlamı olan bir sözün zihne hemen gelen yakın anlamını değil, uzak anlamını kastetmektir. Bu ifade özelliğini “iki anlamı olan bir sözcüğün kastedilen anlamını yakın anlam ile gizlemek” şeklinde de tanımlamak mümkündür. Doğru cevap A'dır.

Mübalağanın teblîğ, iğrâk ve gulüvv olmak üzere üç derecesi vardır:

Teblîğ: Mübalağayla var olduğu iddia edilen durumun aklın kabul edeceği bir derecede ya da geçmişte görülmüş olmasıdır.

İğrâk: Mübalağayla var olduğu iddia edilen durumun hiç görülmemiş olması, fakat bunun gerçekleşmesinin aklen mümkün olmasıdır.

Gulüvv: Mübalağayla var olduğu iddia edilen durumun geçmişte gerçekleşmemiş, gelecekte de gerçekleşmesinin aklen mümkün olmamasıdır. Doğru cevap E'dir.

Tecâhül-i ârif, nazımda ve nesirde bilinen bir hususun bir nükteye bağlı olarak bilinmiyormuş gibi ifade edilmesidir. Bu ifade şekline tecâhül ya da tecâhül-i ârifâne de denir. Doğru cevap C'dir.

Hüsn-i ta’lîl, bir olaya ya da duruma, ifadeye güzellik katacak tarzda, kendi sebebi dışında bir sebep göstermektir. Bu ifade özelliği “olup bitenin, akıl ve bilgiye dayanan bir açıklamasının yapılması yerine, içinde bulunulan ruh hâlinin etkisi altında hayalî bir nedenle açıklanması” olarak da tanımlanabilir. Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap B şıkkıdır.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Doğru cevap C şıkkıdır.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Emri'ye ait olan bu beyitte şair tecrid (yani insan dışındaki herhangi bir canlıya, eşyaya, nesneye insanmış gibi hitap etmek) yoluyla bulut(=sehab)a seslenilerek "ahı ile feleğin arasına girmemesini" tavsiye etmekte ve "ateş ile pamuk(=penbe)un oyunu olmaz" diye de bir uyarıda bulunmaktadır.

Bulut(=sehab), kişileştirildiği için bir kapalı istiare örneği haline gelmiştir.

Aşığın ahı, sevgilisine kavuşamamaktan ötürü gönlünden göklere yükselen ateşli bir dumandır yani aşığın gönlü tıpkı ateş püsküren, dumanlar çıkaran bir yanardağ/volkan gibidir. Yani od/ateş aşığın ahının önemli bir parçasıdır ki bu da bir mecaz-ı mürsel örneğidir.

Yine aynı şekilde sipihr(=felek/gökyüzü)de bulunan bulut(=sehab) da göğün bir parçasıdır. Üstelik bulut, penbeye yani pamuğa benzetilmiştir. Bu durumda ah-ateş ve sipihr-penbe paralelliğiyle düzenli bir leff ü neşr yapılmıştır.

Tevriye ise şiir ya da nesirde yakın ve uzak anlamı olan bir sözün zihne hemen gelen yakın anlamı değil, uzak anlamını kastetmektir. Beyitte bir tevriye örneği yoktur. Yani doğru cevap E'dir.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Doğru cevap B şıkkıdır.

Doğru cevap C şıkkıdır.

Leff ü neşr, müretteb ve gayr-i müretteb olmak üzere ikiye ayrılır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Farsçada biri “doğan”, diğeri de “açık” anlamında iki “bâz” vardır. Beyit “Her
sülünü avlama arzusuyla çırpınıp daha nereye kadar hırs gözünü ‘bâz (=açık)’
tutalım.” anlamındadır. Ancak beyitte bu sözcük “tezerv (=sülün)” ve “sayd (=av,avlama)” ile birlikte kullanılarak bu iki sözcüğün yarattığı çağrışımla “bâz”ın “doğan” anlamı da hatırlatılmış ve bu yolla bir îhâm-ı tenâsüb meydana getirilmiştir