ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI

Az ve öz söz söyleyerek yapılan îcâzdır. Cümlede bir eksiltme yapmadan kısa bir söze çok anlam sığdırmak; herkesçe kullanılan yaygın tanımı­na göre de “sözün az, anlamın çok olması”dır. Buna Namık Kemal’in, Bârika-i hakîkat müsâdeme-i efkârdan çıkar sözünü örnek olarak gösterebiliriz.

Delâlet, herhangi bir söz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hükümle bağ­lantısını ifade eden bir kavramdır. Klâsik eserlerdeki tanımı ise şöyledir: Bir şe­yin anlaşılmasının başka bir şeyin daha anlaşılmasını gerektirmesi durumu­dur.

Beyan, bu farklı ifade biçimleri arasında sözü söyleyenin ve söze muhatap olanın durumu ile dile getirilen konu ve sözün bağlamının gereği gözetilerek seçim yapılmasını sağlar. Diğer bir ifade ile beyan söz ile anlam arasındaki ilginin niteliklerini ele alır ve araştırır. Söz ile anlam arasındaki bu ilgiye delâlet denir

Cümle-i mu’terize kullanmak: Bir cümle içinde ara cümle kullanmaktır. “Kültürlü bir insanın hâl ve makama -bunun yerine kısaca duruma da di­yebiliriz- en uygun sözü seçip kullanması gerekir.” cümlesindeki ara cümle gibi. Bu konu ünitede  itnab ile alakalıdır beyan içerisinde zikredilmez

“Lafzî-vaz’î” delâletin “mutabakat”, “tazammun” ve “iltizâm” olmak üzere üç kısma ayrılarak incelendiğini daha önce söylemiştik. Söz ve anlam arasındaki mu­tabakat ilişkisi hakikat, tazammun ilişkisi mecâz, iltizâm ilişkisi ise kinâye adını alır. Her üç durum da anlamın değil sözün nitelikleridir ve bu nitelik kullanımda ortaya çıkar. Burada galat dışında verilen servi kelimesi b şıkkı, selvi kelimesi c şıkkı ve yapraklar sapsarıydı ise d şıkkı ile alakalıdır. Galata tekabül eden bir anlatım yoktur.

I.Vatan sevgimiz bizi buralara taşıdı.   Mecaz-ı Aklî

II. Bu sevgiyi tarihe de sor.                Mecaz-ı hazfî/Mecaz-ı Mürsel

(Bu cümle kitapta geçmese de kitabın 14. sayfasındaki şu örneğe benzetilerek yazıldığı anlaşılmaktadır: "Bu adresi bir de kahveye sor.").

III. Bu yolda tekbîrlerle halka ıyân oldu tûğlar. Mecaz-ı Mürsel (Kitabınızın 16. sayfasındaki şiirden mülhemdir. Parça-bütün yani cüziyyet-külliyet ilişkisidir. Şiirdeki sanat kitapta açıklanmıştır. )

Kitaptaki mısrada sadece "bu yolda" sıfat tamlaması geçmez.

IV. Zaferler geldi. Mecaz-ı Mürsel (Parça-bütün yani cüziyyet-külliyet ilişkisidir.)

Kitapta geçmez, ancak tahmin edilebilir bir parça-bütün yani cüziyyet-külliyet ilişkisidir. Zaferler ile kasıt Zafer'in ailesidir. Geneli söyleyip aslında o ailenin tek tek tüm fertleri kastedilmiştir. Örneğin Zafer, Zafer'in eşi, çocuğu, Zafer'in annesi, babası gibi.

V. Dalgalanan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl! Mecaz-ı Mürsel (Parça-bütün yani cüziyyet-külliyet ilişkisidir. Şiirdeki sanat kitapta açıklanmıştır. 16. sayfaya bakınız.)

VI.Tarih bize hayat verdi. Mecaz-ı Aklî

(Bu cümle kitapta geçmese de kitabın 15. sayfasındaki  şu örneğe benzetilerek yazıldığı anlaşılmaktadır: "Yağmur bitkilere hayat verdi.").

VII. Tarih yollarına düşmüş gezgin gibiyiz. Tarih bir şehre ya da ülkeye benzetilmiştir. Güçlü unsur olan bu benzetmelikler söylenmemiş, ancak bunun anlaşılması için "yol" kelimesi kullanılmıştır. Dolayısıyla kapalı istiaredir.

Bu 7 cümlede açık istiareyi örnekleyen bir kullanım bulunmamaktadır. Doğru cevap D'dir.

Teşâbüh (=benzeşme): Teşbîhin taraflarından biri diğerine, müşterek ol­dukları özellik veya nitelikte üstünlük taşımıyorsa, yani maksat sadece iki tarafı bir özellikte, nitelikte birleştirmek ise bu tür benzetmelere teşâbüh adı verilir. Doğru cevaptır zira teşabüh teşbihin unsuru değil türüdür.

Lügat anlamı “gizlemek” olan kinâye, bir sözü temel (=gerçek, hakiki) anlamının kastedilmiş olması da mümkün olmakla birlikte temel anlamı dışında kullan­maktır. Yani kinayeli söz bir açıdan hakikat, bir açıdan mecazdır. Kinâyenin me­cazdan farkı şudur: Mecazda sözün temel anlamıyla anlaşılmasının aklen müm­kün olmadığını gösteren bir ipucu (=karîne-i mâni’a) vardır; kinâyede ise böyle bir unsur bulunmaz.

Güzel ve etkili konuşma sanatı olan belâgatte, bir cümlede kullanılan sözcüklerin ifade edilmek istenen maksada göre azlık ya da çokluğunu veya cümlenin uzunluk ya da kısalığını belirtmek için üç ölçüt vardır: Îcâz, itnâb ve müsâvât. Îcâz, sözü kısaltma, itnâb sözü uzatmaktır. Belirsizlik bulunan sözler ise müsâvât olarak değerlendirilir.

Az ve öz söz söyleyerek yapılan îcâz , îcâz-ı kısardır. Cümlede bir eksiltme yapmadan kısa bir söze çok anlam sığdırmak, yani sözün az anlamın çok olmasıdır.

Leff ü neşr; söz simetrisi demektir. İki ya da daha çok şeyi andıktan sonra onlarla ilgili şeyleri sıralamaktır. Genellikle bir beyit içinde birinci dizede birkaç şeyi andıktan sonra, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve karşıtlıkları belirtme sanatıdır. Muamma; bilinmeyen, bilmece demektir. Seci; düzyazılarda kafiyeli sözlerin kullanılmasıdır. Tekrir; bir itnâbdır. Yineleme, tekrarlama anlamına gelir. Anlama olumlu bir katkısı geelde yoktur. İstifham; Sözü, bilinmeyene yanıt istermişcesine değil de; daha çok dikkati çekmek ve duyguyu güçlendirmek amacıyla soru biçiminde söylemek sanatıdır. Yanıt beklemeden bir soruya başvurmaktır

 

Delâlet; herhangi bir söz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hükümle bağlantısını ifade eden bir kavramdır. Delâlet;  mutâbakat, tazammun, iltizâm olmak üzere üç kısımda incelenir. Bir sözün gösterdiği nesnenin unsurlarından ya da özelliklerinden bir kısmına işaret etmesiyle ilgili kısım, tazammundur.

Tazammundur. Bir insan için kullanılan arslan sözü, o hayvanın yalnızca cesaretinin ve gücünün kastedilmesini sağlamıştır.

Şiirde kısrak memlekete, toprak ipek bir halıya, ağaç hür bir insana, orman da birlikte yaşamaya benzetilmiştir. Bilekler kan içinde, dişler kenetli, ayaklar çıplak sözleriyle doğrudan bir benzetme söz konusu değildir.

Gemi ( benzeyen ) martı ( benzetilen ) oynak ( benzetme yönü ) gibi ( benzetme edatı )

Mürekkeb istiare ( temsili istiare ) Tabut gemiye benzetilmiş, ancak söylenmemiştir. Geminin özellikleri  bilinmeye gitmesi, uğurlayanları olması, yolcusunun olması, limandan kalkması…Bütün bunlarla tabut kastediliyor. Tabut sessizce gider, o giderken hüzün vardır, kalanlar elemlidir, çaresizlik söz konusudur.

İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıklar ile soyut duygu ve düşüncelere insana özgü özellikler ile duygu vermeye teşhis ( kişileştirme ) bunları konuşturmaya da intâk denir. Dağların kürk giymesi, atkı almaları insana özgüdür.