ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI

İ’tilaf sözün sözle, sözün anlamla, sözün vezinle ve anlamın anlamla uyumlu olması anlamında bir edebî terimdir.

İsim ve isim hükmündeki kelimelerle yapılan istiarelere isti’âre-i asliyye denir.

İstiâre-i musarraha (=açık istiare): Benzeyeni düşürülen teşbihtir. Bu istiareye “açık” denmesi kendisine benzetilenin açıkça ifade edilmesindendir. Teşbîh unsurlarından müşebbehün bih(=kendisine benzetilen)in söylenmesiyle yapılır.

İstiare, kinayenin aksine sarîh olması ve sadece mecazî anlamın anlaşılmasına müsait olması ile kinayeden ayrılır.
Kinaye, zihnin gerçek anlamdan o anlamın uyandırdığı yeni hükme, o anlamın neticesi veya onunla ilgili yeni bir anlama geçiş yapmasıdır. Mesela biri hakkında söylenen “Gözü açıktır.” sözü, onun “gözünün kapalı olmadığı”nı gösterebileceği gibi, bunun bizde uyandırdığı bir başka tasavvura -ki asıl maksat da budur- onun “dikkatli, uyanık, fırsatları kollayan ve değerlendiren” birisi olduğu anlamına götürmektedir.

Lügat anlamı “gizlemek” olan kinâye, bir sözü temel (=gerçek, hakiki) anlamının kastedilmiş olması da mümkün olmakla birlikte temel anlamı dışında kullanmaktır

Îcâz-ı hazif (=eksiltmeyle yapılan îcâz): Sözden kelime ya da cümle çıkarma
ile yapılan îcâzdır.

Beyânın asıl anlamı “ortaya çıkmak, görünmek, zâhir olmak, açıklamak, maksadı ortaya koymak”tır. Belâgatin ikinci bölümü olarak ise bir maksadı değişik yollarla ifade etmenin yöntem ve kurallarından bahseden bir bilim dalının adıdır.

Îcâz-ı kısar: Az ve öz söz söyleyerek yapılan îcâzdır. Cümlede bir eksiltme yapmadan kısa bir söze çok anlam sığdırmak; herkesçe kullanılan yaygın tanımına göre de “sözün az, anlamın çok olması”dır.

Aklî delâlet (=akla dayalı delâlet): Zihnin gösteren/işaret eden ile gösterilen/işaret edilen arasında var olan zorunlu ve doğrudan bir ilişki aracılığıyla bir bilgiye ulaştığı akla dayalı delâlettir: Kendisini görmediğimiz hâlde insan sesinin onun varlığını göstermesi gibi.

Simge-sembol: Anlamı sebep-sonuç ilişkisine değil anlaşmaya, uzlaşmaya dayalı, iletişim ve bilgi aktarımı değerine sahip bir işaret biçimidir. Güvercin (resmi değil) barışın sembolüdür, barışı simgeler. Bir dili oluşturan sözcükler de bu sınıfa girer.

Tazammun: Bir sözün, gösterdiği nesnenin unsurlarından ya da özelliklerinden bir kısmına işaret etmesine denir: Bir insan için kullanılan “arslan” lafzı ile o hayvanın yalnızca cesaretinin ve gücünün kastedilmesi gibi.

Teşâbüh (=benzeşme): Teşbîhin taraflarından biri diğerine, müşterek oldukları özellik veya nitelikte üstünlük taşımıyorsa, yani maksat sadece iki tarafı bir özellikte, nitelikte birleştirmek ise bu tür benzetmelere teşâbüh adı verilir.