ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI

îcâz, zorluğundan dolayı  itnâb'dan üstün bir sanattır.

Îcâz-ı hazif

Îcâz-ı kısar

Cümle-i mu'erize, ara söz kullanmak: Ben de, sen de, hatta Osman da suçlu sayılırız.

Haşiv

Mutâbakat, bir nesneyi ya da kavramı ifade etmek üzere kullanılan lafzın o
nesnenin bütününü göstermesidir: Koç sözcüğünün bir delikanlıyı işaret etmesi gibi. Bu ifade yanlıştır, çünkü mutabakatta koç, gerçekte erkek koyunu gösterir. (s.10)

"Ay" gökte pırıl pırıl parlıyordu (Bu sözdeki delalet ilişkisine tazammum denir.)

Bütün aile onun eline bakıyor

Cevap "Açık İstiare"dir; çünkü gönle düşen ateş aslında "aşk ateşi"dir. "Aşk ateşi" denilseydi teşbih-i beliğ olurdu. Aşk, benzeyen/müşebbeh; ateş de kendisine benzetilen/müşebbehün bihtir. Buradaki kullanım müşebbehün bihin yani güçlü unsurun ortada olduğu mecazdır. Dolayısıyla cevap "açık istiare"dir.

Aşkın beni yaktı denseydi eğer kapalı istiare olurdu; çünkü güçlü unsur olan ateş söylenmemiş fakat yakmak fiiliyle ipucu verilmiş olurdu.

Ta'riz

Bir maksadı sıradan insanların günlük hayatta kullandıkları ifadelere göre daha az sözle ifade etmeye ya da onu ifade için yeterli en az sözle söylemeye “îcâz” denilir.

Bir maksadı sıradan insanların günlük hayatta kullandıkları ifadelere göre daha az sözle ifade etmeye ya da onu ifade için yeterli en az sözle söylemeye “îcâz”, daha çok sözle ifade etmeye de “itnâb” denir

Sözü güzel ve maksada uygun olarak ifade edebilen biri, muhatabının durumunu göz önünde bulundurarak maksadını sıradan insanların günlük hayatta kullandıkları sözlerle ifade ederse buna da “müsâvât” denir.

1. Îcâz-ı hazif (=eksiltmeyle yapılan îcâz): Sözden kelime ya da cümle çıkarma
ile yapılan îcâzdır. Bu tür îcâzda, ibarede eksiltme yapıldığının belli olması, anlaşılması gerekir. Eksiltme ile yapılan îcâzın bazı örnekleri dilbilgisindeki kısaltma
gruplarına girer. Bu yolla yapılan îcâza genellikle bilinen ya da tahmini kolay hususları söyleyerek ibareyi uzatmamak, dikkati asıl önemli olan noktaya çekmek
ya da karine(=ipucu)yle anlaşılabilecek şeyleri dile getirmeden bunların anlaşılmasını muhatabın yorumuna bırakarak anlam zenginliği kazandırmak amacıyla
başvurulur. Bu yolla meydana gelen îcâzlar, estetik kaygılar ve benzeri nedenlerle
yapılabileceği gibi, vezin gereği de yapılmış olabilir. Cümle yapısında genellikle
mantıksal sıralamanın egemen olduğu darb-ı mesel(=atasözü)ler, îcâzın bu türünün en iyi örnekleridir. Örnek olarak “Kâh nalına, kâh mıhına, sonunda becerdi.”
cümlesinde “vurarak” gibi bir zarf-fiil ya da “vurdu” gibi bir fiil, “Hayırlı işler!”
dileğinde de “dilerim” ya da “olsun” gibi bir fiil hazfedilmiştir.

2. Îcâz-ı kısar: Az ve öz söz söyleyerek yapılan îcâzdır. Cümlede bir eksiltme
yapmadan kısa bir söze çok anlam sığdırmak; herkesçe kullanılan yaygın tanımına göre de “sözün az, anlamın çok olması”dır. Buna Namık Kemal’in,
Bârika-i hakîkat müsâdeme-i efkârdan çıkar
sözünü örnek olarak gösterebiliriz. Burada gerçek dünyada bulutların çarpışmasıyla meydana gelen şimşek ve bu şimşeğin etrafı aydınlatması, teşbih ve mecazlı bir üslûpla soyut bir alana taşınmış; fikirlerin çarpışmasıyla gerçeğin ortaya
çıkması birtakım çağrışımlarla zihinde canlandırılarak “gerçeğin karanlıkları aydınlatan bir şimşeğe benzediği ve bu şimşeğin farklı görüşlerin çarpışmasından
meydana geldiği, böylece insanların zihinlerini aydınlattığı...” söylenmiştir

Beyânın asıl anlamı “ortaya çıkmak, görünmek, zâhir olmak, açıklamak, maksadı ortaya koymak”tır. Belâgatin ikinci bölümü olarak ise bir maksadı değişik yollarla ifade etmenin yöntem ve kurallarından bahseden bir bilim dalının adıdır.

Beyan, bu farklı ifade biçimleri
arasında sözü söyleyenin ve söze muhatap olanın durumu ile dile getirilen konu
ve sözün bağlamının gereği gözetilerek seçim yapılmasını sağlar. Diğer bir ifade ile
beyan söz ile anlam arasındaki ilginin niteliklerini ele alır ve araştırır. Söz ile anlam
arasındaki bu ilgiye delâlet denir ve delâlet beyanın özüdür.

1. Aklî mecâz (akla dayalı mecâz): Bir fiili asıl failinden, aralarındaki bir ilişki
nedeniyle bir başka faile isnat etmektir. Aklî mecâzda sözcükler temel anlamlarında kullanılır.

Aralarında bir ya da birden fazla benzerlik bulunan iki şeyin birini diğerine benzetmektir. Teşbîhin tarafları olarak adlandırılan bu iki unsurdan biri müşebbeh
(=benzeyen), diğeri müşebbehün bih(=kendisine bir şey benzetilen)tir. Teşbihte
iki unsurun ortak oldukları niteliklere ya da özelliklere vech-i şebeh(=benzetme
yönü) denir. Bazı durumlarda bu benzetme edât-ı teşbîh(=benzetme edatı) kullanılarak yapılır. O hâlde teşbihte,
1. Müşebbeh (=benzeyen),
2. Müşebbehün bih (=kendisine benzetilen),
3. Vech-i şebeh (=benzetme yönü),
4. Edât-ı teşbîh (=benzetme edatı)
olmak üzere dört unsur bulunur.

Teşbîhin iki temel unsurundan müşebbeh ve müşebbehün bihten birinin doğrudan ya da dolaylı olarak söylenerek kaldırılan kısmının kastedilmesiyle istiare meydana gelir. Diğer bir deyişle istiâre, kısaltılmış bir teşbîhtir. Bu açıdan bakıldığında istiare hem bir mecaz hem de bir teşbihtir.