ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI - Deneme Sınavı - 1

Asıl anlamı iki veya daha fazla şeyin birbirine benzemesi olan cinas, bir edebî terim olarak manzum veya mensur (=düz yazı) bir metinde anlamları farklı sözcükler arasındaki yazılış ve söyleyiş benzerliği anlamına gelir.

Mürekkeb cinas: Cinası meydana getiren sözlerin en az birinin iki tam sözcükten ya da iki ayrı sözcüğün birleşen hecelerinden meydana gelmesidir.

İştikak, aynı kökten türemiş iki veya daha fazla sözcüğün aynı ibare içinde bulunmasına denir.

Mütevâzî seci: Fâsılalardaki sözcüklerde hem revî seslerinin hem de secii
meydana getiren sözcüklerin vezninin aynı olmasıdır. Osmanlı döneminde yazılmış birçok kitap mukaddimesinde geçen “hamd-i nâ-ma’dûd ve senâ-yı nâmahdûd ol Hazret’e sezâdur ki...” ibaresindeki “ma’dûd” ile “mahdûd”un revî sesleri yanında vezinlerinin de aynı olması mütevâzî seci meydana getirir.

Müvâzene: Nazımda ya da nesirde fâsıla kabul edilen kelimelerin aynı gramer vezninde olmasına denir.

İrsâdda çoğu zaman iştikak sanatından yararlanılır

Şiirde beytin, düz yazıda da bir cümlenin veya ibarenin sonunda yer alan sözcüğü kendisinden önce tekrarlamaktır. Asıl anlamı, “sonu başa çevirmek”tir.

“Bir kahhârdur ki celâl-i satvetiyle her mevcûd makhûr. . .”
Sinan Paşa
Bu nesir cümlesinde başta ve sonda tekrarlanan “kahhâr” ve “makhûr” sözde ve anlamda birbirinin aynı olmasa da aynı kökten türemiş sözcüklerdir. Dolayısıyla burada “iştikak”la birlikte bir “reddü’l-acüz ale’s-sadr” da vardır.

Mantıkta “akis”, önermenin niteliğini bozmadan öznesini yüklem, yüklemini özne yaparak yeni bir önerme elde etmeye denir.

İktibâs: Asıl anlamı ateş yakmak için kor almak olan iktibâs, bir terim olarak manzum ya da mensur herhangi bir metinde bir ayetin ya da hadisin tamamını ya da bir kısmını alıntı yoluyla kullanmak şeklinde tanımlanabilir. Bu mısralarda da “Gençlik bağının gülü solmadan ilim ve irfan elde etmeye çalış, vaktini boş uğraşlarla geçirme ki ele geçen fırsat, bulutun gittiği gibi geçer.” denmektedir. Bu şiirin son mısraında Neml Sûresi’nin 87. ayetindeki “ve hiye temürrü merre’s-sehâb (=o dağlar bulut geçişi gibi geçerler.)” ibaresi küçük değişikliklerle iktibâs edilmiştir. Doğru cevap D’ dir.

Îrâd-ı mesel, bir önermeyi desteklemek ya da ispat etmek için bir atasözünü ya da hikmetli bir sözü delil olarak kullanmaktır. Bu sanata irsâl-i mesel de denir. Şair ilk mısrada ileri sürdüğü bir düşünceyi ikinci mısrada halk arasında dolaşan bir söyleyişle desteklemektedir. Aslında “bugün banaysa yarın sana” olumsuz anlamda kullanılmakla birlikte şair, burada bu sözü farklı bir bağlamda kullanmıştır. Doğru cevap A’ dır.

Tazmîn: Asıl anlamı bir şeyi bir şeyin içine koymak ve gizlemek olan tazmînin terim anlamı, bir şairin başka bir şaire ait şiirden bir mısraı, bir beyti ya da iki beyti kendi şiirine almasıdır. Edebiyatta tazmîn yoluyla alınan ibarelerde birtakım değişiklikler yapılmasında sakınca görülmemiştir. Tazmînin iktibâstan farkı, iktibâsta alıntı yapılan sözün ayet ya da hadis, tazmînde ise şiir olmasıdır. Tazmînle îrâd-ı mesel arasında da irâd-ı meselde yapılan alıntının atasözü ya da deyim olması nedeniyle buna benzer bir fark vardır. Tazmînin meşhur bir şiirden yapılmış olması, böyle bir şiirden yapılmamışsa şairin adının mutlaka belirtilmesi gerekir. Doğru cevap C’ dir.

Telmîh: Asıl anlamı bir şeye bir an göz ucuyla bakmak olan telmîh, bir söz içerisinde bir kıssaya, bir efsaneye, tarihî bir olaya veya bir ayete ya da hadise, meşhur bir darb-ı mesele, bir inanışa işaret etmek anlamında bir edebî terimdir. Telmîh doğal bir üslûp içerisinde yapılmalı, sözün kaynağı söylenmemekle birlikte telmîh yapıldığı, hatta neye telmîhte bulunulduğu anlaşılabilir olmalıdır. Telmîhle iktibâs ve îrâd-ı mesel arasındaki fark şudur: İktibâs doğrudan ayet ve hadisin ibaresin­den yapılır, îrâd-ı meselde bir atasözü ya da deyim bazen aynen bazen de üzerinde az ya da çok birtakım değişiklikler yapılarak alınır. Telmîhte ise bunlara yalnızca işaret edilir, ibareler söylenmez. Burada da "Atamız elma çaldı cennetten” ibaresiyle Adem’le Havva olayına telmîhte bulunmaktadır. Doğru cevap D’ dir.

Muammâ: Asıl anlamı gizlenen ve karışık gösterilen şey olan muammâ, remiz ve îmâ yoluyla; yani, doğrudan değil dolaylı olarak işaret ile bir isme delâlet eden söz­dür. Şiirde bir isim gizleme ta’miye, gizlenen isim de muammâ olarak adlandırı­lır. Muammâ çözmek muammâ yazmak kadar zordur. Bundan dolayı genellik­le muammâların başına ta’miye olunan ismin ne olduğu da yazılır. Kaynaklarda muammâ-gûy (=muammâ söyleyen)ların yanı sıra muammâ-küşâ (=muammâ çözücü) olarak nitelenenlerden de söz edilmesi bu güçlük dolayısıyladır. Kamer ise Ay demektir. Doğru cevap B’ dir.

Muammâ ile lügaz arasındaki başlıca farklar şunlardır:

i. Muammâda sadece “esmâü’l-hüsnâ (=Allah’ın isimleri)” ve insan ismi gizlenir. Lügaza ise bunların dışında her şey konu olabilir.

ii. Üslûpları farklıdır. Muammâda soru sorulmaz. Lügazlar ise “nedir ol kim...” gibi ifadelerle başlar. Diğer bir ifade ile muammâ âşıkane, hikemî, tasvirî ve benzeri nitelikte şiirler ile yazılır, bu tarz şiirler içine gizlenir. Muammânın başında bir isim yazılmamışsa çoğu zaman orada bir muammâ bulunduğunun farkına varmak mümkün değildir. Ama lügazda şiirin bir bilmece içerdiği açıktır.

iii. Muammalâra göre lügazlar daha uzun metinlerde bulunur.

iv. Muammâyı çözmek lügaza göre çok daha zordur. Çünkü muammâyı çözme derin bir dikkat, keskin bir zekânın yanı sıra üç dil ile ilgili bilgi, geniş ve derin bir kültür gerektirir. Lügazların çözümü ise çoğu zaman pratik zekâya bağlıdır.

Doğru cevap E’ dir.

Telmî’: Telmî’, bir şairin Türkçe şiirinin bazı mısralarını ya da mısraların bir kısmını Arapça veya Farsça olarak söylemesidir. Şiirde bulunan Arapça veya Farsça mısralar bir başka şaire ait olmamalıdır. Aksi taktirde yapılan işlem telmî’ değil tazmîn olur. Telmî’e ilk önce İranlılar yazdıkları Farsça şiirlere Arapça mısra ve beyitler ek­leyerek başlamışlar, daha sonra Türk şairleri de onlara uyarak Türkçe şiirlerinin içinde yine kendilerine ait Arapça, Farsça mısra, mısra parçası ya da beyitlere yer vermişlerdir. Bu şiirlere mülemma denir. İslam Ansiklopedisi' nden alıntılanmış olan bu örnekte de mülemma sanatı kullanılmıştır (Bkz. https://islamansiklopedisi.org.tr/mulemma). Doğru cevap A' dır.

Sihr-i helâl: Sihr-i helâl, beyit arasında hem kendisinden önceki sözlerin sonu hem de kendisinden sonraki sözlerin başı olabilecek şekilde söz söylemektir. Bu söz tek sözcük olabileceği gibi birden fazla sözcük de olabilir. Soruda verilen örnek, Hasan Yürek’in 2008’de yazdığı “Sihr-i Helâl ile Anjambman Teknikleri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma” adlı makalesinden alıntılanmıştır. Yürek bu makalesinde Külekçi (1995)’e gönderme yaparak şu açıklamaya yer vermiştir: “Fuzulî’nin Su Kasidesi’nde yer alan bu beyitte geçen “meğer bir reng” ile söz grubu hem birinci dizenin sonunda hem de ikinci dizenin başında anlamlı olacak şekilde kullanılmıştır. “Birinci durumda: Gül budağı, meğer bir hile ile bülbülün kanını içmek istiyor. Su gül budağının mizacına girerse belki bülbülü kurtarabilir. İkinci durumda ise: Gül budağı, bülbülün kanını içmek istiyor. Eğer su bir hile ile gül budağının mizâcına girerse belki bülbülü kurtarabilir şeklinde anlamlar kazanıyor. Yani birinci durumda hile yapmak gül budağına ikinci durumda suya ait oluyor” (Bilig, Yaz / 2008, sayı 46: 179-192). (Bkz: http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/2779-published.pdf) Doğru cevap, C’ dir.

Arap alfabesindeki her harfin bir sayı değeri vardır. Bu nedenle Arap alfabesi­nin bilinen sırası dışında sayısal değerleri esas alınarak yapılmış bir başka sıra­laması daha vardır. Ebced elifbâsı adı verilmiş olan bu sıralamada günümüzde kullanılan Arap alfabesinde olduğu gibi harflerin şekil benzerlikleri değil, sayısal değerleri esas alınmıştır. Söz konusu alfabedeki harflerin bu sıralanışından sekiz anlamsız sözcük doğmuştur. Bu sözcükler ebced, hevvez, huttî, kelemen, sa’fes, karaşat, sehaz ve dazığdır. Bu sözcüklerin alfabenin ve bunların sayısal karşılık­larının akılda kalmasını kolaylaştırmak amacıyla uydurulmuş sözcükler olduğu anlaşılmaktadır. Her harfin küçükten büyüğe doğru sıralandığı sekiz sözcük ve bu sözcüklerde­ki harflerin sayısal olarak karşılıkları şunlardır:

Doğru cevap A' dır.

Bir tarihteki harflerin hepsinin hesaba dahil edildiği târîh-i tâm (=tam tarih), sadece noktalı harflerin hesaplandığı mu’cem (=menk¯ut, cevher, cevherîn), sadece noktasız harflerin hesaba katıldığı mühmel ya da sade tarih, mısradan tarihin iki katının çıktığı dü-tâ tarih, harflerin sayısal karşılığı olayın meydana geldiği yılı göstermeyen eksik veya fazla gelip ekleme ve çıkarma ile uygun hâle getirilen tamiyeli tarih gibi ebcedle tarih söylemenin pek çok türü vardır. Doğru cevap A’ dır.