ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI - Deneme Sınavı - 2

Bir maksadı sıradan insanların günlük hayatta kullandıkları ifadelere göre daha az sözle ifade etmeye ya da onu ifade için yeterli en az sözle söylemeye “îcâz” denir.

Îcâz her zaman olumlu bir durumu nitelemediği gibi, itnâb da mutlaka olumsuz bir durumu ve kullanımı ifade etmez. Maksadı ifadede alışılagelen ibareden fazla kelime kullanıldığında, eğer bu kelimelerin cümledeki anlama katkısı varsa ya da muhatabın durumu bunu gerektiriyorsa, bu itnâb kusur değildir; söze güzellik katar. Fakat bu fazlalık bir yarar sağlamıyorsa tatvîl (=sözü uzatma) kabul edilerek itnâb-ı mümill (=bıktırıcı uzatma) adını alır ve bir kusur sayılır. Anlama olumlu bir katkısı olmayan tekrîr (=yineleme)ler de bu açıdan tatvîl sayılır. İtnâbın başlıca türleri şunlardır: a) Geneli ifade eden sözden sonra özeli ifade eden bir söz söylemek: “Bu sözüme herkes dikkat etsin; Ahmet sen de dikkat et!” cümlesinde “herkes” kavramının kapsamına Ahmet de girdiği hâlde onun özellikle dikkatini çekmek için ismini ayrıca belirtmek bu tür itnâb için bir örnektir. b) Özeli ifade eden bir sözden sonra geneli ifade eden bir söz söylemek: “Okullar, bakanlıklar bütün resmî daireler kutlamalara katıldı.” cümlesinde “okullar” ve “bakanlıklar” “bütün resmî daireler”in kapsamına girdiği hâlde bunları ayrıca belirtmek bu ifade türüne örnek olarak gösterilebilir. c) Kapalı bir ifadeden sonra söylenene açıklık getirmek: “İnsanın iki şeyin değerini elinden kaçmadan bilmesi lazımdır. Biri sıhhat, diğeri gençlik.” örneğindeki ikinci cümle, ilk cümledeki kapalılığı ortadan kaldırmakta ve önceki cümlede kapalı olarak söylenen iki şeyden birinin “sıhhat”, ikincisinin de “gençlik” olduğu açıklık kazanmaktadır. d) Tekrîr-tekrâr: Bir kelime veya kelime grubunu anlamı güçlendirmek, ona dikkat çekmek gibi bir amaçla tekrarlamaktır. e) Cümle-i mu’terize kullanmak: Bir cümle içinde ara cümle kullanmaktır. “Kültürlü bir insanın hâl ve makama -bunun yerine kısaca duruma da diyebiliriz- en uygun sözü seçip kullanması gerekir.” cümlesindeki ara cümle gibi. f) Ekleme: Cümle tamamlandıktan sonra onunla ilgili ayrı bir cümle daha söylemektir: “Ahmet istediği fakülteye girdi. İnsan elbette çalışmasının karşılığını alır.” örneğinde olduğu gibi. Bu ibarede ikinci cümle “tezyîl”dir. İtnâbda muhatabın durumu ve vurgulanmak istenen husus rol oynar. Bu ihtiyacı karşılayan itnâb, üslûba güzellik katan bir özelliktir. Bir söze itnâb niteliği veren söz ya da sözlere haşiv (<haşv) denir.

Tenâsüb, aralarında anlam bakımından tezad dışında bir ilişki bulunan iki ya da daha fazla sözcüğü bir ibarede toplamaktır.

Mübâlağa, bir niteliğin, fiilin veya durumun gerçekleşmesi zor hatta imkânsız
dereceye çıkarılarak, abartılarak ifade edilmesidir.

Bir insanın kendini bir başka insan ya da varlık yerine koyarak gönlüne veya kendine hitap etmesine tecrîd denir.

herem =yaşlılık

subh =sabah

şâm =gece

zâhir =dış

bâtın =iç

Zevk-i selîm “insanın doğuştan sahip olduğu güzeli çirkinden ayırma yeteneği”dir

Tevriyeye îhâm da denir.

Tekrîr yineleme anlamına gelmektedir.

Sözlük anlamı “bir şeyi diğer şeyin içine sıkıştırmak” olan idmâc, bir belâgat terimi olarak belli bir maksadı dile getiren söze bir başka anlam daha ilâve etmektir.

Semâ’î, halk şiirinde bir nazım biçiminin adıdır.

Tenâsüb, aralarında anlam bakımından tezad (=karşıtlık) dışında bir ilişki bulunan iki ya da daha fazla sözcüğü bir ibarede toplamaktır: “Gül”, “bülbül” ve “gül bahçesi” sözcüklerinin aynı ibare içinde toplanması gibi. Doğru cevap A'dır.

“Gülmek” fiilinin kökü ile bir çiçek adı olan “gül” eş sesli iki sözcüktür. Mısrada “gonca” ile “gülünce” bir arada kullanılarak “gül” ile “gonca” arasında bir çağrışım yaratılmış ve bu yolla bir îhâm-ı tenâsübün meydana gelmesi sağlanmıştır. Doğru cevap C'dir.

Sözlük anlamı “dürme, toplama ve yayma” olan leff ü neşr, bir ibarede iki ya da daha fazla sözcüğü veya hükmü zikrettikten sonra bunlarla ilişkili sözcük ya da hükümleri sıralamak yoluyla meydana getirilen bir ifade biçimidir. Bu sanat, “bir ibarede önce birtakım unsurları söylemek, sonra da bunların her biriyle ilgili başka unsurları sıralamak” şeklinde de tanımlanabilir. Doğru cevap E'dir.

Tezâd, zıt (=karşıt) anlamlı sözcükleri bir ibarede toplamaktır. Burada kastedilen karşıtlık, “siyah” ve “beyaz” gibi bir renk karşıtlığı olabileceği gibi, “bilmek” ve “bilmemek” gibi olumlu ve olumsuz fiiller arasındaki bir karşıtlık da olabilir. Ayrıca “baba” ve “oğul” gibi aralarında yakınlık bulunan ve birinin anlaşılması diğerine bağlı olan sözcükler arasındaki ilişki de tezat kapsamına girer. Doğru cevap E'dir.

İki anlamı olan bir sözcüğün cümlede kastedilmeyen uzak anlamı ile bir başka sözcük arasında zıtlık olmasıdır. Örnek olarak Şeyh Gâlib’in,

Eyyâm-ı heremde tutalım genc bulunmuş

Tutalım, yaşlılık günlerinde hazine/gençlik bulunmuş anlamına gelen mısrada Arapça “herem (=yaşlılık)” ile Farsça “genc (=hazine)” arasında, “genc” Türkçe “genç”le eş sesli bir sözcük olduğu için bir îhâm-ı tezâd vardır. Doğru cevap C'dir.

Bir ibarede iki ya da daha fazla sözcüğü söyledikten sonra aynı sırayı koruyarak bunların anlamca mukabil(=karşılık)i ya da zıddı olan kelimeleri sıralamaktır.

Örnek

“İlâhî! Her ne kadar cehd idüp zâhirüm ma’mûr idersem bâtınum vîrân...”

                                                                                      Sinan Paşa

Yazarın “Allahım! Her ne kadar çalışıp dışımı mamur etsem de iç dünyam yıkık hâlde.” dediği bu cümlede “zâhir (=dış)” ile “bâtın (=iç)” ve ma’mûr ile virân arasında bu sözcükler karşıt anlamlı oldukları için tezat, bunlar bir düzen içerisinde sıralanmış oldukları için de muk ̄abele vardır. Doğru cevap D'dir.

Asıl anlamı “bir varlığın niteliklerini sıralamak” olan tensîkü’s-sıfât bir belâgat terimi olarak manzum ya da mensur bir metinde bir şahsı ya da nesneyi art arda sıralanan sıfatlar ile nitelemektir.

Tensîkü’s-sıfâtta her beyit kendi içinde bir bütün olmalı, cümle söz ve anlam yönünden tamamlanmalıdır. Doğru cevap D'dir.

Sözlük anlamı “birden fazla unsurun birbirine benzemesi” olan müşâkele, bir sözü ikinci defa hem ilk kullanıldığı anlam dışında hem de gerçek anlamı dışında kullanmaktır: “Hatıra gelmeyen şey vukua geldi.”, “Başkasına öğüt verip dururken gönül verdim mi diyeceksin?” cümlelerinde olduğu gibi. Doğru cevap B'dir.

Tecâhül-i ârif, nazımda ve nesirde bilinen bir hususun bir nükteye bağlı olarak bilinmiyormuş gibi ifade edilmesidir. Bu ifade şekline tecâhül ya da tecâhül-i ârifâne de denir. Doğru cevap A'dır.