ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: SÖZ SANATLARI - Deneme Sınavı - 11

Asıl anlamı “örneksiz ve modelsiz bir şey icat etmek” olan bedî’, bir belâgat terimi olarak “me’ânî” ve “beyan” kısımlarından sonra gelen, manaya delâleti açık ve durumun gereğine uygun olan sözü lafız (=söz) ve mana (=anlam) yönlerinden güzelleştiren usûl ve maharetler(=muhassinât)i konu alan bir bilim dalının adıdır.

Sözlük anlamı "toplama ve yayma"dır. Bir dizede birden fazla kavramı söyleyip ikinci dizede bu kavramlarla ilgili aynı sayıda ve ilk dizelerdeki kavramlarla ilişkili kavrama ya da söze yer verme sanatına leffüneşr sanatı denir.

Cinayeti kör bir balıkçı gördü Attila İlhan
Çiçeksiz bir çiçekçi dükkânında durmuş Ece Ayhan
dizeleri bu tür tezatlı ifadelerin olduğu örneklerdendir.

Asıl anlamı “bir varlığın niteliklerini sıralamak” olan tensîkü’s-sıfât bir belâgat terimi olarak manzum ya da mensur bir metinde bir şahsı ya da nesneyi art arda sıralanan sıfatlar ile nitelemektir.

Divan şiirinde sevgiliden gelecek her türlü kötü davranış, eziyet, işkence âşık için bir lütuf, bir ihsandır. Sevgilinin bu eziyetlerine katlanmamak ya da katlanamamak ise âşığın aşkındaki eksikliğin en önemli belirtisidir. Müdde’î “Divan şiirinde asılsız yalanlarıyla âşık ile onun sevgilisinin arasını bozmak isteyen kişi” anlamında kullanılır.

Tevriyeye îhâm da denir.

Zevk-i selîm “insanın doğuştan sahip olduğu güzeli çirkinden ayırma yeteneği”dir.

İstitrâd: İdmâcla ilgili bir ifade biçimidir.

Bir tür temsilî teşbihtir. Kelam bilginlerinin önermelerini ispat yöntemini hatırlattığı için mezheb-i kelâmî adı verilen bu ifade biçiminde önce ispatı yapılmamış, tartı- şılabilir nitelikte bir düşünce ileri sürülür, sonra da bu düşünceyi desteklemek ya da önermenin doğruluğunu ispat amacıyla kanıt niteliğinde bir örnek verilir.

Tekrîr, bir ibarede sözcüklerin aynı anlamda tekrarıdır. Buna tekrâr da denir.

Fıkıh (<fıkh), İslam hukukunda ana kaynaklardan yararlanılarak konulmuş olan din ve dünya işleriyle ilgili kuralların bütünüdür.

İ’tilaf: Sözün sözle, sözün anlamla, sözün vezinle ve anlamın anlamla uyumlu olması anlamında bir edebî terimdir.

Delâlet:“yol gösterme, kılavuzluk, delil ve alamet olma, işaret etme” anlamlarına gelen bir sözdür. Delâlet, herhangi bir söz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hükümle bağlantısını ifade eden bir kavramdır. Klâsik eserlerdeki tanımı ise şöyledir: Bir şeyin anlaşılmasının başka bir şeyin daha anlaşılmasını gerektirmesi durumudur. Şu hâlde burada iki unsur söz konusudur: Biri herhangi bir söz, durum veya hareket gibi var olan bir şey; diğeri de onun gösterdiği, işaret ettiği anlam, kavram, hüküm gibi başka bir şeydir.

Aklî delâlet (=akla dayalı delâlet): Zihnin gösteren/işaret eden ile gösterilen/işaret edilen arasında var olan zorunlu ve doğrudan bir ilişki aracılığıy­la bir bilgiye ulaştığı akla dayalı delâlettir: Kendisini görmediğimiz hâlde insan sesinin onun varlığını göstermesi gibi.

Vaz’î delâlet (=uzlaşıya dayalı delâlet): Gösteren/işaret eden ile gösterilen/ işaret edilen arasındaki -yukarıda belirtilen ilişkiler dışında- örf, müşterek kültür, ortak ve kabul görmüş bir iletişim, kullanım ve bir uzlaşıya dayalı ilişki ile zihnin bir bilgiye ulaşmasıdır: “Kalem” sözünün yazı yazan aleti göstermesi gibi.

Lafzî-Tabî’î delâlet (=doğal delâlet): Zihnin gösteren/işaret eden ile gösterilen/ işaret edilen arasındaki psikolojik, fizyolojik bir ilişki aracılığıyla bir bilgiye ulaşmasıdır: Bir insanın “Off!” demesinin onun sıkıldığını, “Ah!” demesi­nin acı çektiğini göstermesi gibi.

Belîğ teşbîh: Yalnızca müşebbeh ve müşebbehünbihle (benzeyen ile kendi­sine benzetilen) yapılan, bir başka deyişle vech-i şebeh ve teşbîh edatı bulunmayan teşbîhlere teşbîh-i belîğ denir: “Ali arslandır.” cümlesinde olduğu gibi. Bununla birlikte bir teşbîhin beliğ olarak nitelenebilmesi için -Türkçe belâgat kitaplarında anılmayan- bir şart daha vardır. Bu da teşbîhin vech-i şebeh yönünden “ba’îd-i garîb” olması; yani vech-i şebehin kolayca anlaşılamamasıdır. Bu aynı zamanda teşbihin orijinal olduğunu da gösterir. O hâlde “Ali arslandır.” cümlesi biçim ola­rak teşbîh-i belîğ gibi görünse de, teşbîhin iki unsuru arasındaki benzetme yönü olan “cesaret” çok açık olduğu için bu teşbih gerçekte bir teşbîh-i belîğ değildir.

Temsilî teşbîh: Teşbîhte, vech-i şebeh ayrıştırılamayacak şekilde birden faz­la unsurdan meydana gelen bir tasavvur (=mürekkeb) ise böyle teşbîhlere temsîlî teşbîh denir. Bu tür teşbîhleri, vech-i şebehi birden fazla olan teşbîhlerle karıştırmamak gerekir. Temsîlî teşbîhlerde vech-i şebeh hissî ve somut değil, aklî ve hayalî bir tasavvurdur. Bu açıdan bakıldığı zaman îrâd-ı mesel ya da irsâl-i mesel adı verilen anlatım biçiminin aslında birer temsilî teşbih olduğu ortaya çıkar.

Teşâbüh(=benzeşme): Teşbîhin taraflarından biri diğerine, müşterek ol­dukları özellik veya nitelikte üstünlük taşımıyorsa, yani maksat sadece iki tarafı bir özellikte, nitelikte birleştirmek ise bu tür benzetmelere teşâbüh adı verilir.

Mürekkeb istiare: Mürekkeb istiare birden fazla kelime ile ifade edilen bir durumu, onun benzeri ya da bazı yönlerden onu andıran bir surete benzetme ve bunlardan ilkinin yerine ikincisini kullanma ile meydana gelir. Diğer bir ifade ile bu benzetmede unsurlar birer cümledir. Mürekkeb istiareye temsîlî istiare de denir. Bir adamın kararsızlığını ifade eden “Bir ileri bir geri gidiyor.” cümlesi bu türden bir istiaredir.