ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ

Beyitteki kafiye mürdef ve cinaslı kafiyedir. Osmanlı döneminde yazılmış kafiye risalelerinde böyle bir kafiye türüne yer verilmemekle beraber, cinaslı kelimelerle yapılan kafiyeye günümüzde cinaslı kafiye adı verilmektedir.

Kafiyede bulunan harflerden dördü asıl kafiye harfi olan reviden önce, dördü de sonar bulunur. Ridf, kayd, te’sis ve dahil, reviden önceki kafiye harfleridir. Reviden sonar gelen harflere ise sırasıyla vasl, hurüc, mezid ve na’ire denir.

Dahil olarak tanımlanan bu harfin pozisyonu için mesadif ve arif’teki dal ve rı harflerini örnek verebiliriz.Örnekte de olduğu gibi dahil farklı harfler olabilirse de bu harflerin hareketlerinin aynen tekrarı gerekir.

Revi’nin birden fazla olma durumuna İltizam denir. Buna lüzüm ma-la yelzem de denir. İltizam nesirde de yapılır.

Kayd olarak adlandırılan bu durumda kafiyede kaydın tekrarlanmaması bir kusur olarak Kabul edilmemiş; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak gerçekleşebilmesi için bu sesin tekrarında yarar görülmüştür. Bir kafiyedeki kayd farklı olacaksa bunların mahreçleri yakın sesler olmalıdır.

Kafiye kusurları; kafiyede ridfin, yani reviden önceki uzun ünlülerin farklı olması, kafiyede kısa ünlünün farklı olması, revinin farklı olmasıdır.

Farsça hem çoğul hem de fiilden s›fat yapan ek olan “-ân” ile yapılan kafiyelere denir. Kafiye-i şaygan aslında bir tür ita’dır. Bu iki ekle yapılan kafiyeler şaire kafiye bulmakta kolaylık sağladığı için şayegan (bol, çok, müptezel) olarak nitelenmişlerdir.

Bu beyit Türk Edebiyatında Aruz Bahirlerinden "hezec bahri"ne örnektir: 

1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

Ne dehrün bendesi ne şâh-ı âlî-şânıyuz cânâ

Esîrün olalı mülk-i gamun sultânıyuz cânâ

                                                       Nev’î

Remel bahri

Çok kullanılanlar

1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün
Âşiyân-ı mürg-i dil zülf-i perîşânundadur
Kande olsam ey perî gönlüm senün yanundadur

Fuzulî

Doğru yanıt C'dir.

müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün vezni "münserih" bahridir. 

1. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün

Gözde gezer çizginüp katre-i eflküm müdâm

Katre-i eşküm kimi çerhde seyyâre yoh

Fuzulî

Kafiye aruz vezniyle birlikte divan şiirinin iki asli ahenk unsurundan biridir. Kısaca en az iki mısra sonundaki ses tekrarı olarak tanımlanabilecek olan kafiye, redifsiz manzumelerde mısra ya da beyit sonlarındaki, redifli manzumelerde de rediften hemen önceki ses ya da seslerin tekrarından doğan ahenktir. Kafiyenin kullanım sıklığını ya da düzenini nazım biçimleri belirler.

Tek bir sesin tekrarıyla meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden fazla sesin tekrarıyla elde edilen kafiyelere de mürekkeb kafiye denir. Mürekkeb kafiyenin mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üç türü vardır. Bu adlandırmada ridf, kayd, te’sîs ve dahîl adları verilen kafiye harfleri esas alınmıştır.

Divan şiirinde ridf, kayd, te’sîs, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire adları verilen dokuz kafiye harfi kullanılmıştır. Kafiyede bu harflerden dördü asıl kafiye harfi olan revîden önce, dördü de sonra bulunur. Ridf, kayd, te’sîs ve dahîl,revîden önceki kafiye harfleridir. Revîden sonra gelen harflere ise sırasıyla vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire denir.

Bazı şiirlerde mısra sonundaki kafiye dışında, birbirine paralel olarak yapılmış iç kafiyeler de bulunur. İki kafiyeli şiirlere zû-kāfiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki kafiye hemen arka arkaya olabileceği gibi aralarında başka kelimeler de bulunabilir. Bu beyitte koyu harflerle dizilmiş olan iki kafiye arasına başka kelimeler de girmiştir. İkiden fazla kafiyesi olan şiire zü’l-kavâfî (=çok kafiyeli) adı verilmiştir. Birden fazla kafiyesi olan şiirlerin mısra sonundaki kafiyesine kāfiye-i asliyye (=asıl kafiye), diğer kafiyelerine ise kāfiye-i mülhaka (=ek kafiye) denir. Tarsî’ ise mısra sonlarındaki kafiyelerden önce, iki mısrada paralel olarak yer alan aynı vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olmasıdır. Bir söz sanatı olarak da kabul edilen tarsî’ nesirde de yapılır. Tarsî’ yapılan beyit ya da cümlelere murassa’denir. Murassa beyitler aynı zamanda zü’l-kavâfî beyitlerdir; ancak tarsî’de kelimelerin aynı vezinde olması şartı bulunduğundan her zü’l-kavâfî beyit murassa’ değildir.

Kafiyede kısa ünlülerin farklı olmasıdır: “...derd” ve “...dürd” ile “...gül” ve “...gil”de olduğu gibi.

Kāfiye-i mü’essese (=mü’esses kafiye): Revîden önce dahîl ondan önce de te’sîs bulunan kafiyelerdir: “...kerâmet” ve “...işâret”te olduğu gibi.

Örnek beyitlerdeki te’sîs, dahîl, dahîlin harekesi ve revîler koyu harflerle gösterilmiştir.

Sakın nâ-dâna izhâr eyleme esrârı ey dânâ
Sükût it nezd-i câhilde hamûş ol sen kitâb-âsâ

Revî: Kafiyeyi meydana getiren asıl harftir. Divan şiirinde bir manzumenin kafiyeli (=mukaffâ) kabul edilebilmesi için revînin manzumenin nazım şeklinin belirlediği sıklıkta mısra sonlarında tekrarlanmış olması gerekir: “...şöhret” ve “...sûret” ile “...istiğnâ” ve “...bâlâ”da olduğu gibi. Bu sözcükler kafiye olarak kullanıldıklarında “t”ler ile “â”lar revî olur.

9. mef’ûlü mefâ’îlü fe’ûlün 

Yârin dudağından getirilmiş
Bir katre alevdir bu karanfil
                                          Ahmed Haşim