ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ

Aruz, Arap edebiyatında doğmuş ve oradan Fars ve Türk edebiyatlarına ve diğer İslamî edebiyatlara geçmiş bir şiir ölçüsüdür.

Türk edebiyatı Batı edebiyatının etkisi altına girdikten sonra da aruz ile ilgi kopmamış, şairler yeni arayışlar peşinde koşarken aruzu yeni ifade teknikleri içinyine ahengi sağlayan ölçü olarak kullanmayı sürdürmüşlerdir. Aruz, Tevfik Fikret (öl. 1915) ve Mehmet Âkif ’ (öl. 1936)’in şiirlerinde Türkçe ile en güzel şekildeuyum sağlamış, Mehmet Âkif ile de günlük dil bile aruzla ifade edilebilir hâlegelmiştir. Fakat Cumhuriyet döneminde aruza ilgi gittikçe azalmış, Yahya Kemal (öl. 1958)’in şiirleri ile de devrini kapatmıştır.

1. Açık hece (=kısa hece): Sonu kısa ünlü ile biten heceler aruza göre açık ya da kısa hecedir: “ge-li-yor”un koyu harflerle gösterilen birinci ve ikinci heceleri gibi. Tek kısa ünlüden meydana gelen heceler de aruzda açık hece kabul edilmiştir: “e-mek”in ilk hecesi olan “e”gibi. Açık heceler, aruz işlemlerinde nokta (.) ile gösterilir

Vasıl, “ulaştırma, birleştirme; ulama, ekleme” anlamlarına gelen Arapça bir sözdür.

İmâle (=imâle-i maksûre): Kısa ünlüyle biten ya da tek kısa ünlüden ibaret
bir açık (=kısa) heceyi, ölçü gereği uzun; yani, kapalı (=uzun) hece değerine yükseltmektir.

Sâkin kendisinden sonra ünlü bulunmayan sessizleri nitelemekte kullanılan bir
terimdir.

Tahfîf (=kasr): Vezin gereği şeddeli bir harfi şeddesiz okumak demektir. Bu
yola daha çok “hadd”, “hatt”, “hakk”, “dürr” gibi sonu çift ünsüzle biten tek heceli kelimeler terkibe girdiğinde vezin gereği başvurulur.

Tef ’ile: Aruz vezinlerini oluşturan sekiz ana kelime vardır. Tef ’ile veya cüz’
adı verilen bu kelimeler şunlardır: fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün,
müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtü.

Türk şiirinde en çok kullanılmış olan kalıplar şunlardır:
1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün
2. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün
3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün
4. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün
5. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün
6. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün
7. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün

Buna göre çözüm D seçeneğidir.

İstiklâl Marşı'mızın vezni, "fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün"dür.                      Bu kalıpta, mısra başındaki fe’ilâtün cüz’ü (= . . - -), fâ’ilâtün (= - . - -); mısra sonundaki fe’ilün (= . . -) cüz’ü de fa’lün (= - -)’e dönüşebilir. 

İstiklâl Marşı'nda da bazı mısralarda, ilk cüz'lerde ve son cüz'lerde bu değişiklik görülür.

Korkma! Sönmez / bu şafaklar/da yüzen al / sancak                                    (fâ’ilâtün /fe’ilâtün/ fe’ilâtün /fa’lün)

Sönmeden yur/dumun _ üstün/de tüten en / son _ ocak                              (fâ’ilâtün /fe’ilâtün/ fe’ilâtün /fa’lün)

O benim mil/letimin yıl / dızıdır par / layacak                                              (fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün)

O benimdir / o benim mil/letimindir / ancak                                                            (fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün)

Doğru cevap E seçeneğidir.

Aruz Türk edebiyatında Halk şiirinde de denenmiş ve divan, selis, semaî gibi
biçimlerin farklı adlarla adlandırılmasına aruzun belli kalıplarının kullanılması
kaynaklık etmiştir.

Medli hece (=bir buçuk hece): Aruzda bazı heceler ilki kapalı ikincisi açık
olmak üzere iki hece değerinde kabul edilmiştir. Bu tür hecelere medli hece, bileşik hece ya da bir buçuk hece denir.

Vasl (=ulama): Sonu ünsüzle biten bir kelimeyi, açık hece elde etmek ya da
bir kapalı bir açık (=bir buçuk) hece değerinden tek kapalı hece değerine düşürmek için ünlüyle başlayan bir sonraki kelimeye bağlamak; yani, “lâzım oldu”yu “lâzı moldu”; “âbâd oldu”yu “âbâ doldu”; “mest oldu”yu, “mes toldu”gibi okumaktır.

İmâle (=imâle-i maksûre): Kısa ünlüyle biten ya da tek kısa ünlüden ibaret
bir açık (=kısa) heceyi, ölçü gereği uzun; yani, kapalı (=uzun) hece değerine yükseltmektir

Zihâf: Ölçü gereği Arapça ve Farsça hecelerdeki uzun ünlüleri kısa ünlü;
medli heceleri de bir kapalı hece değerine düşürmektir.

Tahfîf (=kasr): Vezin gereği şeddeli bir harfi şeddesiz okumak demektir.

Teşdîd: Şeddesiz bir harfi ölçü gereği şeddeli olarak kullanmaktır.

Taktî’: Aruzda, bir mısraı yazılmış olduğu veznin cüz’ (=parça)lerine ayırmaktır.

Sekt-i melîh “güzel kesme, güzel durma”anlamında bir sözdür.

Vasıl uygulanmıştır: Gül _ açar her/ten-i hâkî/de gerçi gül/bün-i tîrün
Velî hâk-i / ten-i zerdüm/de açduğı / olur ra’nâ