ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ

Müsellesin vezni müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün; kafiye düzeni de “aaA, bbA, ccA, ...”dır. Her mısraın “/” ile gösterilen yerlerinde bir iç kafiye kullanılmıştır. Aşağıdaki iki bend XIX. yüzyıl divan şairlerinden Leylâ Hanım (öl. 1848)’ın 5 bendlik bir müsellesinin ilk ve son bendleridir. İlk bendinin son mısraı, her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tanımına da uyan bu müselles, bir mütekerrir müselles örneğidir:

1 Ey fâtih-i Hayber Alî / ve’y melce’-i ahkar Alî

   Kerrâr hem Hayder Alî / Mevlâ-yı her Kanber Alî

   Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-ı Peygamber Alî

5 Oldum yine nefse esîr / ahvâlime sensin habîr

   Âsîlere lutfun kesîr / Leylâ’ya sen ol dest-gîr

   Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-ı Peygamber Alî

                                                  Leylâ Hanım

Edebiyat terimi olarak beş mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, diğer bendlerin ilk üç ya da dört mısraı yine kendi içinde, son ya da son iki mısraı ise ilk bendle kafiyelidir.

Bir muhammeste ilk bendin son ya da son iki mısraı bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, muhammes-i müzdevic adını alır. Muhammeslerin bend sayısı genellikle 2 ile 7 arasında değişmektedir.

Cevap bundan dolayı A şıkkıdır, diğer şıklar uygun değildir.

Tahmîs:  Edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli üçer mısra eklenerek meydana getirilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. 

Bu nedenle doğru yanıt A şıkkıdır. Diğer şıklar uygun değildir.

Tercî-i Bend: Her bendindeki beyit sayısı genellikle 4 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçimidir. 

Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır, diğer şıklar uygun değilldir.

Terkîb-i Bend:  Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit sayısı genellikle 6 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçiminin adıdır. 

A şıkkı doğrudur. Diğer şıklardaki ifadeler uygun değildir.

Ta’şîr:  Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli sekiz mısra eklenerek elde edilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır.

Kafiye düzeni şöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . .

Edebiyatımızda az kullanılmış nazım biçimlerindendir.

D şıkkı doğru, diğer şıklar uygun değildir.

Divan şiirinde bendlerden oluşan nazım biçimleri müselles, murabba', terbi', muhammes, tahmis, müseddes, tesdis, müsebba', tesbi', müsemmen, tesmin, mütessa', mu'aşşer, ta'şir, terkib-i bend (=terkib-bend) ve terci'-i bend (=terci'-bend)dir.

Beyit ise bir nazım birimidir , aynı vezinde olan ve birbiri peşinden gelen iki mısradır.

Bu sebeple doğru cevap E şıkkıdır.

Nazım şekillerinin adlandırılmasında Arapça sayılardan türemiş sözler kullanılmıştır:

Müselles “üçlü”, murabba' “dörtlü”, terbi' “dörtlü yapma”; muhammes “beşli”, tahmis “beşli yapma”; müseddes “altılı”, tesdis “altılı yapma”; müsebba' “yedili”, tesbi' “yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmin “sekizli yapma”; mütessa' “dokuzlu”; mu'aşşer “onlu”, ta'şir “onlu yapma” demektir.

Buna göre B şıkkındaki eşleşme "Tesbi'- Dokuzlu yapma" yanlıştır ve doğru cevap B şıkkıdır.

Bir müselleste ilk bendin son mısrası bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu müselles müselles-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa müselles-i müzdevic adını alır. Dolayısıyla şiir  müzdevic olarak nitelenir. 

Bu bilgi doğrultusunda bakıldığında doğru cevap C şıkkıdır.

Diğer şıklar uygun değildir.

İlk bendinin son mısrası, her bendin sonunda aynen tekrarlanan bu müselles, bir mütekerrir müselles örneğidir. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.

Nazım şekillerinin adlandırılmasında Arapça sayılardan türemiş sözler kullanılmıştır: Müselles “üçlü”, murabba' “dörtlü”, terbi' “dörtlü yapma”; muhammes “beşli”, tahmis “beşli yapma”; müseddes “altılı”, tesdis “altılı yapma”; müsebba' “yedili”, tesbi' “yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmin “sekizli yapma”; mütessa' “dokuzlu”; mu'aşşer “onlu”, ta'şir “onlu yapma” demektir. Buna göre E şıkkındaki eşleşme mısra sayıları dikkate alındığında yanlıştır ve doğru cevap E şıkkıdır.

Terbi' edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısra ile kafiyeli ikişer mısra eklenerek meydana getirilmiş dört mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır. Diğer şıklar uygun değildir.

A, C, D ve E şıklarındaki nazım türleri dört mısralı, B şıkkındaki nazım türü ise beş mısralıdır. Bu nedenle doğru cevap B şıkkıdır.

Tahmisin bir de tahmis edilen gazelin her beytinin iki mısrası arasına aynı vezin ve kafiyede üçer mısra eklenerek yapılan bir biçimi vardır. Bu yöntemle yapılan tahmislerde her bendin ilk ve son mısrası tahmis edilen gazele, aradaki üç mısra da tahmisi yapan şaire aittir. Bu tahmislere tahmis-i mutarraf , yapılan işleme de taştir (=teştir) denir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

Her bendindeki beyit sayısı genellikle 4 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçimi olan terci'-i bendin kafiye düzeni aa, xa, xa, xa, xa ...... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb ...... ZZ şeklindedir.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap "Terci'-i bend" D şıkkıdır. Diğer şıklar uygun değildir.

Tesmin, edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli altı mısra ilavesiyle elde edilen bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Kafiye düzeni aaaaaa(aa), bbbbbb(ba), cccccc(ca) ... şeklindedir. Çok az kullanılmış bir nazım biçimidir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır. Diğer şıklar uygun değildir.