ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ

Kafiye düzeni, terkîb-i bendi diğer musammatlardan ayıran en önemli özelliktir.

Her mısrasına küçük bir mısra eklenerek oluşturulan nazım biçimidne müstezad denir. Diğer seçenekler ise bendlerle oluşturulan nazım şekillerine verilen adlardır.

Şiirdeki her bir satıra mısra, iki mısranın aynı ölçüyle ve anlamca birbirine bağlı olarak yazıldığı nazım birimine beyit denir. En az üç mısradan oluşan nazım biçimine ise bend denir.

Dört mısralık bendlerden oluşan nazım biçimine murabba’ denir. Bir murabbada ilk bendin son mısrası diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu murabbaya murabba’-ı mütekerrir, tekrarlanmıyorsa murabba’-ı müzdevic denir.

Murabba koşmaya benzediği, onun gibi dört mısralık bendlerle yazıldığı için çok ilgi görmüş bir nazım biçimidir.

Terbîlerde her bendin son iki mısrası beyitlerinin üzerine ikişer mısra eklenen gazelle, ilk iki mısrası da terbiî  yapan şaire aittir. İşte bendlerdeki sonradan eklenen bu mısralara zamîme denir.

Murabba biçiminde yazılmış ama bestelenmiş şiirler şarkı olur. Bu şekildeki murabba şarkıların üçüncü mısrasına miyân denir.

Divan şiirinde genellikle şair son bendde mahlasını kullanır. Ancak bazen bunu hem mahlas hem de gerçek anlamını çağrıştıracak biçimde tevriyeli kullanır. Buna hüsn-i tahallus denir.

Divan şiirinde bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli dörder mısra eklenerek meydana getirilen altı mısralık bendlerden oluşan nazım biçimine tesdîs denir. Bu kafiye düzeni verilmiş şiir de bir beytin önüne dörder mısra getirilerek oluşturulmuştur.

Seçilmiş, beğenilmiş anlamına gelen Murtezâ, Hz. Ali’nin lakabıdır.

Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki mısrası diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu müsemmene müsemmen-i mütekerrir denir. Görüleceği üzere ilk bendin son iki mısrası diğer bendlerin son iki mısrası olarak tekrar edilmiştir.

Mütessa’ dokuz mısralık bendlerden oluşan bir nazım biçimidir.

Terkîb-i bendlerde her bende hâne veya terkîb-hâne denir.

Terkîb-i bendler övgü, mersiye, yergi, sosyal eleştiri gibi çeşitli konularda yazılan nazım biçimidir. Ancak aşk konusu genellikle gazel biçiminde işlenir.

Seçeneklerdeki diğer şairler de divan şiiri nazım biçimleriyle şiirler kaleme alsalar da tercî-i bendin edebiyatımızdaki en başarılı örneklerine Ziya Paşa’da rastlanmaktadır.

Dokuz mısradan oluşan bir nazım biçimi olan  mütessa’ neredeyse hiçbir ünlü divan şairi tarafından kullanılmamıştır.

Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise, kafiye düzeninde ve bu düzene bağlı olarak bendleri oluşturan nazım biriminde gösterdikleri farklılık nedeniyle diğer musammatlardan ayrılırlar. Bu iki nazım biçiminde her bend son beyitler dışında diğer musammatlar gibi değil, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmiştir.

Edebiyat terimi olarak her bendi dört mısradan oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, diğer bendlerin ilk üç mısraı yine kendi içinde, son mısraı ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son mısraı diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu murabba murabba’-ı mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, murabba’-ı müzdevic adını alır. Divan şairleri murabbaları daha çok mütekerrir olarak yazmayı tercih etmişlerdir

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısra ile kafiyeli ikişer mısra eklenerek meydana getirilmiş dört mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Terbîlerde her bendin son iki mısraı beyitlerinin üzerine ikişer mısra eklenen gazele; ilk iki mısraı da terbîi yapan şaire aittir. Bendlerdeki ekleme mısralara zamîme denir. Kafiye düzeni şöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ... Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki mısraı arasına aynı vezin ve kafiyede ikişer mısra’ eklenerek yapılan bir biçimi vardır. Bu yöntemle yapılan terbî’lerde ilk ve son mısra terbî’ edilen gazele, aradaki iki mısra da terbî’i yapan şaire aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yapılan işleme de taştîr (=teştîr) denir.

Kafiye düzeni şöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a)

Şarkı: Bestelenmeye uygun olarak yazılmış murabbalardır. şarkı olarak değerlendirilebilecek muhammes ve müseddesler de olmakla birlikte şarkılar genellikle murabba nazım biçimiyle yazılmışlardır. Murabba şarkılarda üçüncü mısraa miyân, her bendin sonunda tekrarlanan mısraa da nakarât denir (bk. Örnek 3). Murabba şarkılarda kullanılan kafiye düzenleri şunlardır:

Şarkılarda dil sade, bend sayısı azdır.

Şarkı yakın zamana kadar halk edebiyatındaki türkünün Divan şiirindeki karşılığı ve Türk edebiyatına özgü bir nazım biçimi olarak kabul edilmekteydi.