ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ

Eski Türk edebiyatı, Osmanlı döneminde ortaya konulan edebiyat ürünlerini esas almakla birlikte Osmanlı döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktadır. Farklı özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varlığını sürdüren üç ayrı edebi anlayıştan ve gelenekten söz etmek mümkündür:

-Halk edebiyatı

-Tasavvufî halk edebiyatı (=Tekke edebiyatı)

-Klâsik Türk edebiyatı (=Divan edebiyatı)

I. Klâsik dönem, XV. yüzyılın ilk yıllarından XVII. yüzyıl başlarına kadar devam eder. Ahmed Paşa (öl.1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi şairlerle olgunluk kazanmaya başladığı; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600) Nev’î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Taşlıcalı Yahya (öl.1582) gibi şairlerle de Türk edebiyatının İran edebiyatı etkisinden kısmen de olsa kurtularak artık kendi iç gelişimini tamamlayıp özgün eserlerini vermeye başladığı bir dönemdir.

Divanlar, Klâsik dönem Türk şairlerinin çeşitli nazım şekilleri ile yazdıkları şiirler, “dîvân” adı verilen kitaplarda toplanmıştır. “Dîvân” kelimesinin aslı Farsça olup devlet idaresiyle ilgili kayıt defterleri, bunların ve bunları tutan katiplerin bulunduğu yer anlamında iken zamanla belli bir şairin şiirlerinin toplandığı kitap ya da defter anlamını kazanmıştır.

Eski Türk edebiyatının benimsediği edebî anlayışta şiir mevzûn (=vezinli) ve mukaffâ (=kafiyeli) söz olarak tanımlanmış; sonradan buna muhayyel olma şartı da eklenmiştir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere Divan şiirinde ahengi sağlayan asli ögeler vezin ve kafiyedir.

Tevhîdler, Allah’ın “zât”ından, “sıfat”larından ve “fiil”lerinden, onun birliğinden ve yüceliğinden söz eden ve genellikle kaside nazım biçimiyle yazılmış şiirlerdir.

Ya’kub peygamber, rüya yorumundaki ustalığı, oğlu Yusuf’tan ayrılmanın üzüntüsüyle gözlerinin kör olması, onun gömleğinin gözlerine sürülmesi ile gözlerinin tekrar açılması münasebetleri ile geçer. Divan şiirinde "hüzn"ün ve "sabr"ın sembolüdür.

“Şarap”, “kadeh”, “sâkî”, “meyhâne” ve “sûfî” gibi kavramlar gerçek anlamlarından uzaklaşmış; Hicrî VII. yüzyıldan itibaren de yeni anlamlar kazanmışlardır. Bu yüzyıldan itibaren sufilerin tasavvufî eserlerde bu kavramları yanlış anlaşılma endişesi taşımadan rahatlıkla kullanıldıkları görülmektedir. Bunda en büyük etken ise Gazali (öl.1111)’nin yaklaşımıdır. Tasavvuf felsefesinin önde gelen isimlerinden biri olan Gazali, bazen kalpte “vecd” adı verilen bir “hâl”in meydana geldiğini ve bu halin insanı harekete geçirdiğini söyler.

Cemşîd (=Cem), efsanevî İran hükümdarıdır. Divan şiirinde genellikle saltanatındaki kudreti, şarabı buluşu, bütün cihanı gösterdiğine inanılan kadehi, eğlence meclisleri, tahtı ve parlak tacı  ile birlikte anılır.

Divan şiirinde en fazla geçen ülke ismi Çin’dir.  Çîn ü Maçin, Çîn ü Horasan ifadeleri aslında birbirine yakın bir coğrafyayı işaret eder. Çin, bu ülkede yaşamış olan meşhur ressam Mani münasebetiyle şiirde yer aldığı gibi, güzel kokulu bir madde olan miskin bu ülkede yaşayan ahunun göbeğinden elde edilmesi dolayısıyla da “misk-i Çîn”, “nâfe-i Çîn”, “âhû-yı Çîn” gibi tamlamalarda zikredilir.

İlk nesir örnekleri sade nesirle verilmiştir. Sinan Paşa (öl. 1486)’nın Tazarrunâme’si süslü nesrin ilk örneği olarak kabul edilir.

Türklerin islâmiyetle VIII. yüzyıldan itibaren temas kurduğu kabul edilir. Topluca ve yaygın bir şekilde İslamlaşma ise X. yüzyılda görülür. İslami Türk edebiyatının ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig’in yazıldığı tarih ise 1069’dur. Diğer eserler İslamiyet’ten önce, Atabetü’l Hakayık’tan sonra veya İslamiyet etkisinde olmaksızın kaleme alınmıştır.

Batı, özellikle de Fransız edebiyatı etkisinde doğan ve gelişmeye başlayan bu yeni dönem Türk edebiyatı genel olarak edebiyyat-ı cedide(yeni edebiyat) olarak adlandırılmıştır. Batı edebiyatlaı etkisinde doğan ve gelişen Türk edebiyatını öncekinden ayırmak için bu yeni edebî anlayışa “edebiyyât-ı cedîde" adı verilmiştir. Eski ve geleneksel olarak nitelenen Doğu edebiyatlarından Batı edebiyatlarına yönelmeyi niteler.

II. Klâsik Dönem: XVII. yüzyıl başlarından XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam eder. İran edebiyatındaki üslup farklılıklarının etkisiyle özellikle şiirlerde yoğun olarak yeniden bu edebiyatın etkisi altına girildiği bir dönemdir. Sebk-i Hindî (Hind üslubu) adı verilen bu edebî akımın Türk edebiyatındaki önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Nedîm-i Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve Şeyh Gâlib’dir (öl.1799).

Divan şiirinde Arap ve Fars etkisinin yoğun olması sebebiyle sıklıkla dinî şahsiyetlerin  çeşitli özelliklerinin sembolize edildiği görülür. Dünyadaki saltanatı, rüzgâra, insanlara ve cinlere hükmetmesi,
rüzgârların onun tahtını taşıması ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvanlarla konuşabilmesi bir sefer
esnasında bir karınca (=mûr) ile görüşmesi gibi özellikleri ile bu sembollerden biri olan Süleyman Peygamber şiirlerde aynı zamanda güç ve iktidarın sembolüdür.