ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ - Deneme Sınavı - 2

Bir mısrada dört tane (müstef’ilün) yan yana gelmesiyle “Recez Bahri” meydana gelir.

Recez bahri

“müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün”

İki cihânun cânısın sen câna sıhhat yaraşur

Cûd u kerem bürhânısın bürhâna sıhhat yaraşur

Ahmed Paşa

Bir mısrada iki tane (müfte’ilün fâ’ilün) yan yana gelmesiyle “Müserih Bahri” meydana gelir.

Münserih bahri

müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün

Gözde gezer çizginüp katre-i eşküm müdâm

Katre-i eşküm kimi çerhde seyyâre yoh

Fuzulî

Bir mısrada dört tane (mefâ’îlün) yan yana gelmesiyle “Hezec Bahri” meydana gelir.

Hezec bahri

“mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün”

Ne dehrün bendesi ne şâh-ı âlî-şânıyuz cânâ

Esîrün olalı mülk-i gamun sultânıyuz cânâ

                                                             Nev’î

Recez Bahri

müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün

müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün

müstef’ilâtün müstef’ilâtün

müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün

Ridf: Revîden önceki “elif (=â)”, “vâv (=û)”, “ye (=î)” harfleridir. “...mu’tâd” ve “âbâd”daki “elif”ler, “...bî-çûn” ve “...memnûn”daki “vâv”lar ve “...zarîf” ve “...latîf”teki “ye”ler gibi. Kafiyede ridf “elif”se bu elife “ridf-i elifî”, “vav”sa “ridf-i vâvî”, “ye” ise “ridf-i yâyî” denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar› gerekir. Tekrarlanmaması kafiye kusurlarındandır. Ridfli kafiyelere kafiye-i mürdefe denir.

Kayd: Revîden önce gelen ve kendisinden sonra kısa ünlü (=hareke) bulunmayan sakin sessizdir: “...derd” ve “...merd”deki “r”ler ile “...ayb” ve “...gayb”daki “ye (=y)”ler gibi. Kafiyede kaydın tekrarlanmaması bir kusur olarak kabul edilmemiş; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak gerçekleşebilmesi için bu sesin tekrarında yarar görülmüştür. Bir kafiyedeki kayd farklı olacaksa bunların mahreçleri yakın sesler olması gerekir: “...bahr” ve “...şehr”deki “h”ler gibi. Kaydlı kafiyelere kafiye-i mukayyede denir.

Bazı şiirlerde mısra sonundaki kafiye dışında, birbirine paralel olarak yapılmış iç kafiyeler de bulunur. İki kafiyeli şiirlere zû-kafiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki kafiye hemen arka arkaya olabileceği gibi aralarında başka kelimeler de bulunabilir.

Örnek

Âlem esîr-i dest-i meşiyyet değil midir

Âdem zebûn-ı pençe-i kudret değil midir

Beytin düz yazıyla dil içi çevirisi

“Bütün âlem kaderin elinde esir değil midir? İnsan kudret pençesine boyun eğmiş değil midir?”

Tek bir sesin tekrarıyla meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden fazla sesin tekrarıyla elde edilen kafiyelere de mürekkeb kafiye denir. Mürekkeb kafiyenin mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üç türü vardır. Bu adlandırmada ridf, kayd, te’sîs ve dahîl adları verilen kafiye harfleri esas alınmıştır.

Aruz vezni açık ve kapalı olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmiş bir düzen içerisinde tekrarlanması esasına dayanan bir şiir ölçüsüdür. Şairler, mısralarını önceden belirlenmiş bu ahenk sistemiyle uyumlu hale getirebilmek için şiirdeki sesler üzerinde bir takım değişiklikler yapmışlardır. Bazılarının şiirin ahengine katkıda bulunmakla birlikte bazıları ahenk hatası olarak Kabul edilen değişiklikler vasıl, imale, med, zihaf, tahfif ve teşdid’dir. Yukarıdaki tanımın karşılığı Vasl’dır.

Medd, aruzda bazı hecelerin asıl değerlerinden biraz daha uzun okunmasına denir. Asıl anlamı “uzatma” ya da “çekme”dir. Medli hece, “mest” ve “aşk”ta olduğu gibi çift ünsüz ile ya da “yâr” ve “dôst”ta olduğu gibi bir uzun ünlüden sonra gelen bir veya iki ünsüzle biten hecelerdir. Bu heceler aruza göre biri kapalı (=uzun) biri de kısa olmak üzere iki hece değerindedir.
Dolayısıyla med, bu tür bir hecenin aruzdaki ses değerini niteleyen bir terimdir.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Tahfif’e daha çok “had”, “hatt”, “dürr” gibi sonu çift ünsüzle biten tek heceli kelimeler terkibe girdiğinde vezin gereği başvurulur.

Takti; Aruzda bir mısraı yazılmış olduğu veznin cüzlerine ayırmak aklamına gelmektedir. Doğrudan aruz ile ilgili bir terimdir.

20 aruz vezni kalıbı içinde müstef’ilün yapısının tekrarına dayanan bu kalıba müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün adı verilmektedir.

Yukarıda verilmiş beyitlerden ilki dışında hepsi “Cüzleri ikişer ikişer tekrarlanan vezinler” adı altında değerlendirilmektedir.

Açık ve kapalı hecelerin – ve . ile işaretlenmesi ile --.---..--..--şıkkındaki işaretlemenin doğru olduğu görülmektedir.

Takti şiirin veznini bulmayı ve bulunan vezne göre şiiri ahenkli olarak okumayı sağlar. Mısraı parçalara ayırarak yapılan bu işlemde aslında şiirin yazılışı değil, okunuşu esas alınır. Kelimeler bittiği yerden değil, cüzlerin ya da tef’ilelerin ayrıldığı yerden parçalanabilir.

“Per”in “perr”, “ümid”in “ümmid” yapılması gibi aheng açısından ihtiyaç duyulan bu kuralın adı Teşdid’dir.

Klasil dönem Türk şiirinde kullanılan kafiye sistemi aruz vezni gibi Arap şiirinden Fars şiirine oradan da Türk edebiyatına geçmiştir. Bu ahenk sisteminde kafiye tek bir ünsüz ya da uzun ünlünün tekrarından ya da birden fazla ses benzeşmesinden meydana gelmiş olması mümkündür. Tek bir sesin tekrarıyla meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye denir.

Redif, şiirde bulunması şart olmamakla birlikte Divan şairlerinin oldukça sık kullandıkları bir ahenk unsurudur. Redifi “reviden sonar gelen ve aynen tekrarlanan ses veya seslerin tamamı” olarak tanımlamak mümkündür. Redifli manzumelere müreddef denir.

Bazı şiirlerde mısra sonunda kafiye dışında, birbirine parallel olarak yapılmış iç kafiyeler de bulunur. Bu tür iki kafiyeli şiirlere Zü-kafiyeteyn denir.

Beyitteki kafiye mürdef ve cinaslı kafiyedir. Osmanlı döneminde yazılmış kafiye risalelerinde böyle bir kafiye türüne yer verilmemekle beraber, cinaslı kelimelerle yapılan kafiyeye günümüzde cinaslı kafiye adı verilmektedir.