ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ - Deneme Sınavı - 6

Güneş Şems, Ay Kamer, Jüpiter Müşterî, Venüs Zühre sözcükleriyle ifade edilir.  Zuhal ise Satürn gezegenini karşılar.

Rivayete göre Kisrâ ünvanıyla anılan ilk İran Şahıdır. Adaletiyle ve Tâk-ı Kisrâ adıyla meşhur sarayıyla ünlü İran şahı Nûşirevân’dır. Sarayına bir çan bağlattığı ve kendisiyle
görüşmek isteyenlerin bu çanın zincirini çekerek onu çağırdığı ve şikâyetini ve
ihtiyacını söylediği rivayet edilir. Divan şiirinde de sarayı, çanı ve adaleti ile anılır.

İranlıların efsanevi kahramanlarından biri olup, “Heft-han” adlı türlü tehlikelerle dolu yolu Rüstem’in yanı sıra geçen ikinci kişi olarak anılan kahraman İsfendiyâr’dır. Divan şiirinde kahramanlık sembolü olarak ve  Rüstem’le yaptığı savaşla yer bulur. Rüstem’le yaptığı savaşta ölmüştür. Divan şiirinde kahramanlık sembolü olarak ve Rüstem’le yaptığı savaşla anılır.

Divan şiirinde çizmiş olduğu resimlerdeki marifetiyle övülen ve sevgilinin güzelliği anlatılırken kendisinden bahsedilen kişi Bihzâd’dır. Bihzâd Hüseyin Baykara’nın ressamlarındandır.

Divan şiirinde bir çiçek, mahmur gözden kinaye olarak kullanılan ve kendini beğenmişliğin sembolü olarak geçen mitolojik kişi Nergis’tir. Diğer kahramanlar da farklı anlamlarda divan şiirinde yer almaktadır.

Divan şiirinde şiir dilinin özelliklerine gore düz yazıdan farklı olan ve metnin etkileyiciliğini artıran niteliklerin göz önünde bulundurulduğu okunuş biçimi inşâd’dır. Selâset sözdeki akıcılık, mevzûn vezinli, muhayyel hayal edilmiş, tekrîr ise söz yinelemeleri anlamlarına gelmektedir.

Divan şairlerinin İran şiirindeki bir geleneğe uyarak şiirlerinde kullanmış oldukları takma adlara mahlas denir. Genellikle şiirlerin sonlarında yer alır. Genellikle ismin sonuna Farsça nispet eki olan -î’nin eklenmesiyle yapılır.

Anlamı “dünya nimetlerinden, süsünden, zevklerinden uzak durma ve güzel ahlakla bezenme” olan sözcük zühd’dür Diğer seçeneklerdeki sözcükler sevgili,sevgiliye kavuşma, saç, kadeh anlamlarında kullanılan sözcüklerdir.

Tasavvufta her şeyi dış görünüşüyle ve yüzeysel değerlendiren tiplere zâhid ya da vâ’iz denir.

Mısra bir edebiyat terimi olarak aruz vezniyle söylenmiş beytin yarısıdır.

Kasîde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin mısraları birbiriyle, diğer beyitlerinin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli, aynı vezinle söylenmiş, en az 15 beyit uzunluğundaki bir nazım biçiminin adıdır. Bu nazım biçimi Arap edebiyatında doğmuş ve oradan Fars ve Türk edebiyatlarına geçmiştir.

Fahriyye, şairlerin şiirdeki yetenekleriyle övündükleri bölümdür. Bu bölümde şairler memduhun erdemleri yanında, kendilerinin de sahip oldukları özellik ve yetenekleri ona hatırlatırlar. Fahriyyede şairler genellikle kendilerini diğer kasîde şairleriyle karşılaştırarak onlardan daha güçlü ve yetenekli şairler olduklarını iddia etmişlerdir.

Tanrı’nın yüceliğini ve birliğini konu alan kasidelere tevhîd, içeriği O’na yakarış olanlara münâcât, Hz. Muhammed, Çâr Yâr (=dört halife) ve hatta On İki imam için yazılanlara da na’t adı verilmiştir. Padişahların tahta çıkışlarını kutlamak için yazılmış kasidelere cülûsiyye denir.

Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeşitli araştırmalarda ve yazılarda aşkın verdiği mutluluk ya da acıyı dile getiren gazellere aşıkane gazel, dünya zevklerinden söz eden gazellere rindane gazel, doğrudan sevgilinin güzelliğinden ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere şuhane gazel, tasavvufî düşüncenin hakim olduğu gazellere sufiyane ya da arifane gazel, felsefî gazellere de hikemi veya hakimane gazel adlarının verildiği görülmektedir.

Kasîdede olduğu gibi gazelin mısraları birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta adı verilmiştir. Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü’l-metali ya da zatü’l-metali denir.

Divan şiirinde bütün mısraları kafiyeli gazellere müselsel gazel adı verilmiştir. Müselsel gazeller de musammat gazeller gibi ahenk değeri yüksek manzumelerdir. Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulunduğu gazellere gazel-i müzeyyel denir. Türkçe dışında bu iki dilden biri ya da ikisiyle yazılmış mısralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma' gazel denilmiştir. İki ayrı şairin birer mısra veya beyit yazarak, birlikte oluşturdukları gazele gazel-i müşterek (=ortak gazel) adı verilir. Karşılıklı konuşmanın nakledilmesi şeklinde, “dedim” ve “dedi” yüklemleriyle yazılan gazellere müraca’a şiiri denir.

Müstezâd, bir edebiyat terimi olarak gazelden türemiş ve mısralarının biri uzun biri kısa olmak üzere belli vezinlerde yazılmış bir nazım biçiminin adıdır.

Aynı şair tarafından yazılmış beş mesnevîye hamse denir. İran edebiyatında ilk hamse sahibi şair Genceli Nizamî’dir. Genceli Nizamî, mesnevîde İran edebiyatının en büyük şairidir.

Rüba'î bir edebiyat terimi olarak özel vezinlerle yazılmış dört mısralı bir nazım biçiminin adıdır. Tuyuğ, edebiyat terimi olarak dört mısralı bir nazım biçiminin adıdır.

İki mısraı birbiriyle kafiyeli olan beyte mukaffâ ya da musarra, divanların sonlarındaki bölüme metâli, şiirin son beytine ise makta denir. Bağımsız şiirler hâlinde yazılmış olan beyitlere ise müfred ya da ferd denir.