ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ - Deneme Sınavı - 5

Kusursuz mısralara mısra’ı berceste, anlamı başka beyitlerde tamamlanabilen beyitlere merhun beyit, divanların sonlarındaki bölüme metâli, çeşitli eserlerde farklı amaçlarla kullanılmış tek mısralara mısra’-ı âzâde denir. Birden fazla matla beyti kullanılan manzumelere zâtü’l-metâli veya zü’lmetâli’ denir. Zâtü’l-metâli’ ve zü’lmetâli’ terimlerinin her ikisi de “çok matlalı” anlamındadır.

Kasîdenin sunulduğu kişinin övüldüğü bölüme medhiyye, kasîdede aşk konusunun işlendiği giriş bölümüne nesib, kasîde içindeki gazele tegazzül, kasidede övülen kişiye memdûh denir. Kasîdede şairin övgüye başlayacağını haber verdiği bir ya da iki beyitlik bölüm ise girizgâhtır.

Bu beytin her yönüyle kusursuz olan ikinci mısrası bir vecize (özdeyiş) ya da darbımesel (atasözü) hâline gelmiş, beytin birinci mısrası unutulmuştur. Bu tür mısralara “mısra’-ı berceste” denir.

Bu beyit bir matla (gazelin mısraları birbiriyle kafiyeli ilk beytine "matla" adı verilir) örneğidir. Dolayısıyla gazelin ilk beytidir. Yani Beytü’l-gazel  değildir. (Beytü'l-gazel: Gazelin en güzel beytine verilen addır)

Tanrı’nın yüceliğini ve birliğini konu alan kasîdelere tevhîd denir. Diğer seçenekler farklı konularda yazılmış kaside örneklerini ifade etmektedir.

Tegazzül: Kasîde içindeki gazeldir. Kasîdedeki yeri tam olarak belirlenmiş değildir. Diğer seçenekler kaside içindeki diğer bölümleri ifade etmektedir.

Şairlerin şiirdeki yetenekleriyle övündükleri bölüme fahriyye denir. Bu bölümde şairler memduhun erdemleri yanında kendilerinin de sahip oldukları özellik ve yetenekleri ona hatırlatırlar. Şitâiyye kış tasvirlerinin yapıldığı kasidelere denir. Diğer seçenekler ise kasidelerin farklı bölümlerine verilen isimlerdir.

Felsefi içeriği olan gazellere hakîmâne gazel denir. Diğerleri sırasıyla tasavvuf, dünya zevkleri, sevgilinin güzelliği ve tasavvufi düşünce konuludur.

Felsefî gazellere hikemî veya hakîmâne gazel adları verilir.  Diğer seçenekler ise gazelllerin beyit sayısı, uzunluk, kısalık, eksiklik, fazlalık gibi niceliklerini ifade etmektedir.

Divan şiirinde bütün mısraları kafiyeli gazellere müselsel gazel denir. Diğerleri gazelde tekrarlanan mısra, mısraları arasında konu bütünlüğü olan, bütün beyitleri aynı etkileyicilikte söylenen ve şairlerin mahlaslarını kelimenin gerçek anlamını da çağrıştıracak şekilde kullanmalarını ifade eder.

Eski Türk şiirinin dörtlüklerinden doğmuş dört mısralı nazım biçiminin adı tuyuğ’dur. Daha çok Azerî ve Çağatay edebiyatlarında görülen, Anadolu’daki ilk örneklerini Kadı Burhaneddin ve Seyyid Nesimî’nin verdiği nazım biçimidir.

Uzunluğu 5 beyitle 9 beyit arasında değişen nazım biçimine gazel denir. Nadiren 4 beyitli ve bazen 15 beyte kadar da örnekleri görülebilir.

Hamse aynı şair tarafından yazılmış beş mesnevîye denir. İran edebiyatında bu alandaki ilk ve en önemli isim Genceli Nizâmî’dir.

Gazelden türemiş ve mısralarının biri uzun biri kısa olmak üzere belli vezinlerde yazılmış bir nazım biçimine müstezad denir.

Murabba edebiyat terimi olarak her bendi dört mısradan oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Edebiyat terimi olarak her bendi üçer mısradan oluşan nazım biçiminin adı müsellestir. Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısra ile kafiyeli ikişer mısra eklenerek meydana getirilmiş dört mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adı terbidir. Bendlerdeki ekleme mısralara zamime denir. Muhammes “beşli” demektir.

Edebiyatımızda bu tarzın en büyük şairi tartışmasız Nedim (öl. 1730)’dir. Nedim, yazdığı şarkılarla hem çağdaşlarını hem de kendisinden sonra gelen şairleri etkilemiştir.

Divan şiiri nazım biçimleri arasında muhammesin bir de tardiyye ya da tard u rekb adı verilen mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün vezni ve “bbbba, cccca, dddda, . . .” kafiye düzeniyle yazılmış özel bir biçimi olduğu ileri sürülmektedir. Ancak, “tardiyye” ya da “tard u rekb” bir edebî terim olarak “mesnevîlerde ara söz olarak kullanılmış kaside, gazel, musammat vb. şiirler” anlamındadır ve bir nazım biçimi değildir.

Tahmîs bir edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli üçer mısra eklenerek meydana getirilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Bir şair tarafından başka bir şairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin  her beyitinin üzerine üçer beyit eklenerek yapılır.

Mütessa, edebiyat terimi olarak her bendi dokuz mısradan oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Bilindiği kadarıyla bu nazım biçimini hiçbir ünlü Divan şairi kullanmamıştır.

Terkib-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal eleştiri gibi çok farklı konularda yazılmış manzumelerdir. Sakinameler gibi bazı edebi türlerde de bu nazım biçiminin kullanıldığı görülmektedir. Mersiye (=ağıt) türünün en güzel örnekleri de bu nazım biçimiyle yazılmıştır.