ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ - Deneme Sınavı - 4

Terkib-i bend, edebiyatımızda çok kullanılmış nazım biçimlerindendir. Türk edebiyatında en ünlü terkib-i bend, Ruhi-i Bağdadi (öl. 1605)’nin her bendi 8 beyitten oluşan 17 bendlik manzumesidir. Ruhî’nin bu terkîb-i bendi çok beğenilmiş; birçok şair tarafından da tanzir edilmiştir (aynı vezin ve kafiye kullanılarak onu andıran bir şiir yazılmıştır). Ancak bu nazireler içinde en beğenileni Ziya Paşa (öl.1880)’nın yazdığı nazire olmuştur.

Tercî’-i bendde de terkîb-i bendde olduğu gibi bendlere hane ya da terci’-hane, bendleri birleştiren beyitlere de vasıta yahut bendiyye denir.

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi ayırt etmemize yarayacak en önemli ölçüt, vasıta (=bendiyye) beytidir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi birbirinden ayıran vasıta (=bendiyye) beytinin kullanımındaki farklılıktır. Terkîb-i bendde her bendin sonunda değişen vasıta beyti, tercî’-i bendde aynen tekrar edilmiştir.

Kafiye düzeni, terkîb-i bendi diğer musammatlardan ayıran en önemli özelliktir.

Her mısrasına küçük bir mısra eklenerek oluşturulan nazım biçimidne müstezad denir. Diğer seçenekler ise bendlerle oluşturulan nazım şekillerine verilen adlardır.

Şiirdeki her bir satıra mısra, iki mısranın aynı ölçüyle ve anlamca birbirine bağlı olarak yazıldığı nazım birimine beyit denir. En az üç mısradan oluşan nazım biçimine ise bend denir.

Dört mısralık bendlerden oluşan nazım biçimine murabba’ denir. Bir murabbada ilk bendin son mısrası diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu murabbaya murabba’-ı mütekerrir, tekrarlanmıyorsa murabba’-ı müzdevic denir.

Murabba koşmaya benzediği, onun gibi dört mısralık bendlerle yazıldığı için çok ilgi görmüş bir nazım biçimidir.

Terbîlerde her bendin son iki mısrası beyitlerinin üzerine ikişer mısra eklenen gazelle, ilk iki mısrası da terbiî  yapan şaire aittir. İşte bendlerdeki sonradan eklenen bu mısralara zamîme denir.

Murabba biçiminde yazılmış ama bestelenmiş şiirler şarkı olur. Bu şekildeki murabba şarkıların üçüncü mısrasına miyân denir.

Divan şiirinde genellikle şair son bendde mahlasını kullanır. Ancak bazen bunu hem mahlas hem de gerçek anlamını çağrıştıracak biçimde tevriyeli kullanır. Buna hüsn-i tahallus denir.

Divan şiirinde bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli dörder mısra eklenerek meydana getirilen altı mısralık bendlerden oluşan nazım biçimine tesdîs denir. Bu kafiye düzeni verilmiş şiir de bir beytin önüne dörder mısra getirilerek oluşturulmuştur.

Seçilmiş, beğenilmiş anlamına gelen Murtezâ, Hz. Ali’nin lakabıdır.

Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki mısrası diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu müsemmene müsemmen-i mütekerrir denir. Görüleceği üzere ilk bendin son iki mısrası diğer bendlerin son iki mısrası olarak tekrar edilmiştir.

Mütessa’ dokuz mısralık bendlerden oluşan bir nazım biçimidir.

Terkîb-i bendlerde her bende hâne veya terkîb-hâne denir.

Terkîb-i bendler övgü, mersiye, yergi, sosyal eleştiri gibi çeşitli konularda yazılan nazım biçimidir. Ancak aşk konusu genellikle gazel biçiminde işlenir.

Seçeneklerdeki diğer şairler de divan şiiri nazım biçimleriyle şiirler kaleme alsalar da tercî-i bendin edebiyatımızdaki en başarılı örneklerine Ziya Paşa’da rastlanmaktadır.

Dokuz mısradan oluşan bir nazım biçimi olan  mütessa’ neredeyse hiçbir ünlü divan şairi tarafından kullanılmamıştır.

“Havâs Edebiyatı”, “Sarây Edebiyatı” ve “Enderun Edebiyatı” gibi adlandırmalar bu edebiyatın, toplumun yalnızca belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat olmadığının bilimsel araştırmalar sonucunda kesin olarak kanıtlanmasıyla artık tamamen terk edilmiştir.