ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ - Deneme Sınavı - 3

“Divan Edebiyatı” ilk olarak Ömer Seyfettin ve Ali Canip tarafından, Klâsik Türk Edebiyatı adlandırması ise Fuat Köprülü tarafından yapılmıştır.

Ulaşmak, bir şeyin son noktasına erişmek, olgunlaşmaktır, Belâgat.

Bakî, Fuzulî ve Nev’î Eski Türk Edebiyatı I. Klasik Dönem şairlerindendir.

Şu’arâ Tezkireleri’nde adı geçen ve kalemiyye grubu olarak adlandırılan şairler Bürokratlar grubuna mensuptur.

Divan Şiiri, Batı Edebiyatı etkisinde yazılmamıştır.

Donemin Turk Devletleri'nin dilleri Köktürkçe ve Uygurca oldugundan, saptanan eserler bu dillerdedirler.

Edebiyyât-ı cedîde adli yeni edebiyat Bati etkisinde ortaya cikmistir.

Olumsuz anlam tasiyan kuslardan olan yarasa, huffâş olarak adlandirilir.

Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise, kafiye düzeninde ve bu düzene bağlı olarak bendleri oluşturan nazım biriminde gösterdikleri farklılık nedeniyle diğer musammatlardan ayrılırlar. Bu iki nazım biçiminde her bend son beyitler dışında diğer musammatlar gibi değil, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmiştir.

Edebiyat terimi olarak her bendi dört mısradan oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, diğer bendlerin ilk üç mısraı yine kendi içinde, son mısraı ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son mısraı diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu murabba murabba’-ı mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, murabba’-ı müzdevic adını alır. Divan şairleri murabbaları daha çok mütekerrir olarak yazmayı tercih etmişlerdir

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısra ile kafiyeli ikişer mısra eklenerek meydana getirilmiş dört mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Terbîlerde her bendin son iki mısraı beyitlerinin üzerine ikişer mısra eklenen gazele; ilk iki mısraı da terbîi yapan şaire aittir. Bendlerdeki ekleme mısralara zamîme denir. Kafiye düzeni şöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ... Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki mısraı arasına aynı vezin ve kafiyede ikişer mısra’ eklenerek yapılan bir biçimi vardır. Bu yöntemle yapılan terbî’lerde ilk ve son mısra terbî’ edilen gazele, aradaki iki mısra da terbî’i yapan şaire aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yapılan işleme de taştîr (=teştîr) denir.

Kafiye düzeni şöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a)

Şarkı: Bestelenmeye uygun olarak yazılmış murabbalardır. şarkı olarak değerlendirilebilecek muhammes ve müseddesler de olmakla birlikte şarkılar genellikle murabba nazım biçimiyle yazılmışlardır. Murabba şarkılarda üçüncü mısraa miyân, her bendin sonunda tekrarlanan mısraa da nakarât denir (bk. Örnek 3). Murabba şarkılarda kullanılan kafiye düzenleri şunlardır:

Şarkılarda dil sade, bend sayısı azdır.

Şarkı yakın zamana kadar halk edebiyatındaki türkünün Divan şiirindeki karşılığı ve Türk edebiyatına özgü bir nazım biçimi olarak kabul edilmekteydi.

Müsellesin vezni müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün; kafiye düzeni de “aaA, bbA, ccA, ...”dır. Her mısraın “/” ile gösterilen yerlerinde bir iç kafiye kullanılmıştır. Aşağıdaki iki bend XIX. yüzyıl divan şairlerinden Leylâ Hanım (öl. 1848)’ın 5 bendlik bir müsellesinin ilk ve son bendleridir. İlk bendinin son mısraı, her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tanımına da uyan bu müselles, bir mütekerrir müselles örneğidir:

1 Ey fâtih-i Hayber Alî / ve’y melce’-i ahkar Alî

   Kerrâr hem Hayder Alî / Mevlâ-yı her Kanber Alî

   Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-ı Peygamber Alî

5 Oldum yine nefse esîr / ahvâlime sensin habîr

   Âsîlere lutfun kesîr / Leylâ’ya sen ol dest-gîr

   Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-ı Peygamber Alî

                                                  Leylâ Hanım

Edebiyat terimi olarak beş mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, diğer bendlerin ilk üç ya da dört mısraı yine kendi içinde, son ya da son iki mısraı ise ilk bendle kafiyelidir.

Bir muhammeste ilk bendin son ya da son iki mısraı bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, muhammes-i müzdevic adını alır. Muhammeslerin bend sayısı genellikle 2 ile 7 arasında değişmektedir.

Cevap bundan dolayı A şıkkıdır, diğer şıklar uygun değildir.

Tahmîs:  Edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli üçer mısra eklenerek meydana getirilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. 

Bu nedenle doğru yanıt A şıkkıdır. Diğer şıklar uygun değildir.

Tercî-i Bend: Her bendindeki beyit sayısı genellikle 4 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçimidir. 

Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır, diğer şıklar uygun değilldir.

Terkîb-i Bend:  Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit sayısı genellikle 6 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçiminin adıdır. 

A şıkkı doğrudur. Diğer şıklardaki ifadeler uygun değildir.

Ta’şîr:  Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli sekiz mısra eklenerek elde edilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır.

Kafiye düzeni şöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . .

Edebiyatımızda az kullanılmış nazım biçimlerindendir.

D şıkkı doğru, diğer şıklar uygun değildir.

Beyitte bahsi geçen aşk, tek taraflıdır.

Divan şiirindeki bütün nazım biçimleri 'mısra’ ya da 'mısrâ’ adı verilen en küçük nazım biriminden doğmuştur. Mısra bir edebiyat terimi olarak aruz vezniyle söylenmiş beyitin yarısıdır. Beyit (beyt) ise aruz vezniyle yazılmış iki mısradan meydana gelen nazım biriminin adıdır. Gazel ve kasîdenin mısraları birbiriyle kafiyeli olan ilk beytine 'matla’ denir. Ayrıca iki mısra birbiriyle kafiyeli; yani, 'musarra’ ya da 'mukaffâ' olan tek beyte de matla denilmektedir.  Matla, genellikle gazel ve kasîdenin ilk beytine verilmiş bir ad olmakla birlikte şairler bazı manzumelerde birden fazla matla beyti de kullanmışlardır. Şiirin son beytine ise 'makta' denir.