ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ: BİÇİM VE ÖLÇÜ - Deneme Sınavı - 2

Beyit (<beyt) aruz vezniyle yazılmış iki mısradan meydana gelen nazım biriminin adıdır. Bağımsız fliirler hâlinde yazılmış olan beyitlere ferd ya da müfred denir.

Kasîde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin mısraları birbiriyle, diğer beyitlerinin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli, aynı vezinle söylemiş, en az 15 beyit uzunluğundaki nazım biçimidir. 

Gazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin mısraları birbiriyle, diğer beyitlerinin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli, aynı vezinle söylenmiş, genellikle beş beyit ile dokuz beyit arasında şiirlerin yazıldığı bir nazım biçiminin adıdır.

Müstezâd, gazelden türemiş ve mısralarının biri uzun biri kısa olmak üzere belli vezinlerde yazılmış bir nazım biçiminin adıdır.

Kıt’a genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan bir nazım biçiminin adıdır.

Mesnevî aynı vezinde ve her beyti diğer beyitlerden bağımsız olarak kendi arasında kafiyeli bir nazım biçiminin adıdır

Gazelin başlca konusu “aşk”tır. Ancak farklı konularda yazılmış gazeller de vardır. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeşitli araştırmalarda ve yazılarda aşkın verdiği mutluluk ya da acıyı dile getiren gazellere âşikâne gazel, dünya zevklerinden söz eden gazellere rindâne gazel, doğrudan sevgilinin güzelliğinden ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere şûhâne gazel, tasavvufî düşüncenin hâkim olduğu gazellere sûfiyâne ya da ârifâne gazel, felsefî gazellere de hikemî veya hakîmâne gazel adlarının verildiği görülmektedir.

3 başlık altında toplanabilir: 1) Giriş, 2) Konunun işlendiği bölüm, 3) Bitiş Bölümü.

Rüba’î ve Tuyuğ dört mısralı nazım biçimleridir. B şıkkındaki Tuyuğ bu nedenle doğru şıktır.

Dört mısraı birbiriyle kafiyeli rübâ’îlere "rubâ’-i musarra" veya "terâne" adı verilmiştir. Doğru şık A 'dır. Diğer şıklar uygun değildir.

Beyitlerden oluşan nazım biçimlerinde şairin her ne kadar anlatacağı şeyi tek beyit içinde ifade etmesi şartı varsa da bu kurala uymayan, anlamı ancak başka beyitlerle tamamlanabilen örnekler de görülmektedir. Bu tür beyitlere merhun beyit denir. Bu açıklamadan da anlaşılacağı üzere doğru cevap A şıkkıdır.

Gazel ve kasidenin mısraları birbiriyle kafiyeli olan ilk beytine matla denir. Ayrıca iki mısra birbiriyle kafiyeli; yani, musarra' ya da mukaffâ olan tek beyte de matla denilmektedir.  Matla, genellikle gazel ve kasidenin ilk beytine verilmiş bir ad olmakla birlikte şairler bazı manzumelerde birden fazla matla beyti de kullanmışlardır.

Böyle manzumeler zâtü’l-metâli' ya da zü’l-metâli' olarak nitelenmiştir. Bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere B şıkkındaki merhun beyitlerin matla beyitlerle alakası yoktur. Bu nedenle doğru cevap B şıkkıdır.

A, B, D ve E şıklarındaki bahsi geçen isimler kasidede bulunan bölümlerdir. Ancak C şıkkındaki "memdûh" övülen anlamına gelir ki kasidenin yazıldığı kişiyi temsil eder. Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır.

Tegazzül, kaside içindeki gazeldir. Kasidedeki yeri tam olarak belirlenmiş değildir. Nesibden hemen sonra gelebileceği gibi medhiyeden sonra da yer alabilir. Tegazzül her kasidede görülmez. Bazı kasideler doğrudan tegazzülle başlar ve hemen ardından medhiyeye geçilir. Böyle kasidelerde nesib bölümü bulunmaz. 

Tegazzül ise musarra bir beyitle başladığı ve bu bölümde genellikle farklı bir konu işlendiği için kasidede tekdüzeliği kırmakta ve okuyucunun şiire olan ilgisinin devamını sağlamaktadır.

Bu bilgiler ışığında bakıldığı zaman doğru cevabın D şıkkı doğrudur.

Kaside şairleri mahlaslarını medhiyeden sonraki bölümlerden birinde kullanmışlardır. Bu nazım biçiminde şairin mahlasını söylediği beyte tac beyit, en güzel beyte de beytü’l-kaside denir. Kasidede matla beytinden sonraki beyte hüsn-i matla, makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta adı verilmiştir. Bunlar her kasidede bulunan beyitlerdir. Ancak bazı kasidelerde şairler, şiirin ahengini artırmak ve tekdüzeliği kırmak için tecdid-i matla (=matla yenileme) denilen bir yola başvurmuşlardır. Tecdid-i matla kasidede yeni bir matla beyti söylemektir ve her kasidede bulunmayabilir.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Tanrının yüceliğini ve birliğini konu alan kasidelere tevhid, içeriği O’na yakarış olanlara münacat, Hz. Muhammed, Çar Yar (=dört halife) ve hatta On İki İmam için yazılanlara da na’t adı verilmiştir. Padişahların tahta çıkışlarını kutlamak için yazılmış kasidelere cülusiyye denir. Yine memduhların ramazan, bayram, nevruz gibi özel günlerini kutlamak için yazılmış kasideler de sırasıyla ramazaniyye, 'idiyye (=Iydiyye) ve nevruziyye gibi adlarla anılmışlardır. Nesib ya da teşbibinde bahar, yaz, sonbahar, kış tasvirlerinin yapıldığı kasidelere aynı sırayla bahariyye, temmuziyye, hazaniyye, şitaiyye gibi adlar verilmiştir. Ayrıca sünbüliyye gibi bir çiçeğin, rahşiyye gibi bir atın niteliklerinin uzun uzun anlatıldığı kasideler de vardır. Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap A şıkkdır.

Sorudaki beyit  XVI. yüzyıl şairlerinden Bakî (öl. 1600)’nin Sadrazam Semiz Alî Paşa (öl.1565)’ya sunduğu bir kasidenin medhiyye bölümüne ait bir beyittir. Beytin günümüz Türkçesindeki karşılığı olan "O, yüceliğine düşünce kemendinin erişemediği; mertebesi gök kadar yüce, gölgesi hüma gibi kutlu Ali Paşa'dır" cümlesinden de anlaşılacağı üzere Ali Paşa'nın övüldüğü medhiyye bölümü beyitlerinden biridir. Bu nedenle doğru cevap B şıkkıdır.

"Diğer şairlerin şiirleri pişkindir, ama pişkin soğandır; eğer bu şiirler (bu kasidedeki beyitler) hamsa da ham anberdir" anlamına gelen beytin muhtevasına bakıldığı zaman şair kendi şiirini övmektedir. Dolayısıyla şairin kendine yönelik bir bir övünmesi söz konusudur. Kasidede şairlerin kendini övdükleri bölümlere fahriyye denilmektedir. Bu nedenle doğru cevap C şıkkıdır.

Şairlerin mahlaslarını kelimenin gerçek anlamını da çağrıştıracak biçimde kullanmalarına hüsn-i tahallus (=mahlası güzel kullanma) denilir. Bakî’nin şiirlerinde bu kullanımın çok güzel örnekleri vardır. Bu doğrultuda bakıldığında doğru cevap D şıkkıdır.

Divan şiirinde bütün mısraları kafiyeli gazellere müselsel gazel adı verilmiştir.

Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulunduğu gazellere gazel-i müzeyyel denir.

Divan şairlerinin çoğu Arapça ve Farsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyatına ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir kısmı bu iki dille rahatlıkla şiir de yazabilmekteydi. İşte bu şairlerin, yazdıkları gazellerin beyitleri arasında Türkçe dışında bu iki dilden biri ya da ikisiyle yazılmış mısralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma gazel denilmiştir.

İki ayrı şairin birer mısra veya beyit yazarak, birlikte oluşturdukları gazele gazel-i müşterek (=ortak gazel) adı verilir.

Karşılıklı konuşmanın nakledilmesi şeklinde, “dedim” ve “dedi” yüklemleriyle yazılan gazellere müraca'a şiiri denir.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap E şıkkıdır.

Divan şiirinde bendlerden oluşan nazım biçimleri müselles, murabba', terbi', muhammes, tahmis, müseddes, tesdis, müsebba', tesbi', müsemmen, tesmin, mütessa', mu'aşşer, ta'şir, terkib-i bend (=terkib-bend) ve terci'-i bend (=terci'-bend)dir.

Beyit ise bir nazım birimidir , aynı vezinde olan ve birbiri peşinden gelen iki mısradır.

Bu sebeple doğru cevap E şıkkıdır.

Nazım şekillerinin adlandırılmasında Arapça sayılardan türemiş sözler kullanılmıştır:

Müselles “üçlü”, murabba' “dörtlü”, terbi' “dörtlü yapma”; muhammes “beşli”, tahmis “beşli yapma”; müseddes “altılı”, tesdis “altılı yapma”; müsebba' “yedili”, tesbi' “yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmin “sekizli yapma”; mütessa' “dokuzlu”; mu'aşşer “onlu”, ta'şir “onlu yapma” demektir.

Buna göre B şıkkındaki eşleşme "Tesbi'- Dokuzlu yapma" yanlıştır ve doğru cevap B şıkkıdır.

Bir müselleste ilk bendin son mısrası bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu müselles müselles-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa müselles-i müzdevic adını alır. Dolayısıyla şiir  müzdevic olarak nitelenir. 

Bu bilgi doğrultusunda bakıldığında doğru cevap C şıkkıdır.

Diğer şıklar uygun değildir.

İlk bendinin son mısrası, her bendin sonunda aynen tekrarlanan bu müselles, bir mütekerrir müselles örneğidir. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.