ESKİ MEZOPOTAMYA VE MISIR TARİHİ - Deneme Sınavı - 2

Yeni Assur dönemi boyunca güçlü kralların hemen hepsi, taş steller üzerine ve tabletlere her yıl yaptıkları önemli işleri yazdırmışlardır. Bu yazıtlar kralın tahta çıktığı yıldan itibaren tutulmakta ve her yıl yapılan eylemler, “krallığımın ikinci yılında, üçüncü yılında” gibi ifadelerle başlamaktadır. Yeni Assur döneminin güçlü krallarına ait annallar büyük oranda günümüze ulaşmıştır. Ancak yukarıda belirttiğimiz gibi bunlar tek yanlıdır ve yalnızca başarılardan söz ederler. Assur’un zayıfladığı veya yenildiği dönemler annallarda bulunmamaktadır.

Eski Krallık döneminde 3. ve 4. sülaleler düzeni ve barışı sağlayarak Klasik Mısır uygarlığının temellerini atmışlar ve güçlendirmişlerdir.

Yeni Assur krallarından Aşurbanipal sanata ve bilime önem vermekte, geçmişle ilgilenmekteydi. Hatta yazıtlarda kendisine Sümerce ve Akkadca belgeleri anlayabildiği, en zor matematik problemleri çözebildiği biçiminde övgüler yapılmıştır.

Yeni Assur krallarından Aşurbanipal sanata ve bilime önem vermekte, geçmişle ilgilenmekteydi. Hatta yazıtlarda kendisine Sümerce ve Akkadca belgeleri anlayabildiği, en zor matematik problemleri çözebildiği biçiminde övgüler yapılmıştır. Sümer ve Babil ülkesine yaptığı seferlerden sonra, tapınaklarında saklanan tabletleri ülkesine taşımış ve yazıcılarına bunların kopyalarını yaptırmıştır. Bütün bu tarihsel belgeleri Ninive’de büyük bir kütüphane haline dönüştürdüğü arşivinde sistematik bir biçimde düzenletmiş ve saklamıştır. Burada bilim adamlarının kullandığı standart listeler, referans kitapları, iki dilli sözlükler, işaret ve eşanlamlı sözcük listeleri, tıbbi tanı listeleri, kehanet, dinsel tören ve büyü özetleri gibi metinler de bulunmaktadır. Sümerlere ait ünlü Yaratılış Destanı ve Gılgamış Destanı gibi edebiyat yapıtları Ninive’deki tabletler sayesinde okunabilmiştir.

Arkeolojik kazılar sonucu ortaya çıkarılan Assurlulara ilişkin buluntular, bu devletin yapısını, mimarisini, sanatını, toplumun yaşam biçimini ve ulaşılan refah seviyesi gibi ayrıntıları öğrenmemize katkı yapar. Assur kralları ülkenin merkezi bölgesi olan Büyük Zap ve Küçük Zap ırmaklarının Dicle’ye karıştığı bölgede dört başkent ve birçok yerleşim merkezi inşa etmişlerdir. Her bir kent belli bir plan anlayışındadır. Ülkeye adını veren ve MÖ ikinci binyıldan itibaren siyasal ve kutsal merkez olan Assur kentidir. Sonra sırasıyla Kalhu (Nimrud), Dur-Şarrukin (Horsabad) ve Ninive (Koyuncuk) başkent olarak düzenlenmiş ve uygarlığın en seçkin mimari ve sanat yapıtlarının şekillendirildiği yerler haline getirilmiştir. Ayrıca Balavat (İmgur Enlil) ile Kuzey Suriye’deki eyalet merkezleri Guzana, Til Barsib ve Sultantepe gibi şehirlerde yürütülen araştırmalar bu uygarlığın ürünü olan birçok veri sağlamıştır. Yukarı Dicle bölgesindeki Üçtepe, Ziyarettepe, Giricano gibi merkezlerde de yeni yazılı ve arkeolojik kaynaklar gün ışığına çıkarılmıştır.

Yeni Assur ve Yeni Babil krallıklarında, Mezopotamya’nın geleneksel devlet yönetim anlayışı doğrultusunda en tepede kral bulunurdu. Kralın yönetici sülaleden gelmesi önemliydi. Tahtı zorla, bir taht entrikasıyla ele geçiren farklı sülale mensupları bile kendilerini yerine geçtikleri krala bağlayan yazıtlar veya şecereler yazdırmışlardır. Kral en büyük tanrıların yeryüzündeki temsilcisi, onun adına ülkeyi yöneten büyük rahip idi. Kralın kutsal kişiliği tanrılara, tapınaklara yaptığı hizmetler çerçevesinde kabul görürdü. Assur ülkesinde yalnızca kendi tanrıları değil, Sümer ve Akkad ülkesinin tanrıları da saygı görür, onların tapınaklarının kutsallığına inanılırdı.

Demotik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) halk yazısı demektir. Amasis zamanında (MÖ 570-526) yönetim ve hukukla ilgili belgelerde kullanılan resmi yazı biçimi demotik yazı olmuştur.

Hiyeroglif yazı (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos), özellikle kutsal metinlerin taşa kazınmasında kullanılan resmî bir yazıydı. Hiye­roglifler MÖ 3000 yıllarından MS dördüncü yüzyıla kadar kullanılmıştır. Mısır yazılı belgelerinin büyük bir kısmını oluşturan yönetim ve hukuk metinlerinin yazımında, en yaygın hiyeroglif işaretleri kısaltılarak kulla­nılmaya başlamıştır. Zamanla bu kısaltmalar çoğalınca hiyerogliften tümüyle farklı bir yazı olan hiyeratik yazı ortaya çıkmıştır. Bu yazı hiyeroglif yazıya göre çok daha kısa sürede yazılabiliyordu. Bu yazı çeşidine daha çok papirüsler üzerinde rastlandığı için son dönemlerde “kitap yazısı” tanımı da giderek yaygınlaşmıştır. MÖ 700’den sonra yönetimle ilgili yazışmalarda kullanılan hi­yeratik yazı basitleşip, işlek hale gelmiş ve 26. Sülale zamanında yerini demotik yazıya bırakmıştır. MS üçüncü yüzyıldan itibaren demotik yazının yerine kopt yazısı denilen bir yazı türü kullanılmıştır. Hıristiyan Mısırlıların (Kiptiler) Yunan alfa­besine yaptıkları altı harflik ilave ile oluşan yazıdır.

Yazıcının ifade etmek istediği nesnenin resmedilmesi biçiminde oluşturulan yazı türüne “piktogram” denir. Bir insan anlatılacaksa insan res­mi, balık anlatılacaksa balık resmi çizilirdi.

6. Sülale zamanından itibaren mezar odalarında duvar resimleri yanında ölünün biyografisi de yer almaya başlamıştır. Mastabalar piramitlerin yakınına inşa edilmişlerdir.

Mısır firavunları MÖ 2630 ile MÖ 1640 yılları arasında kendilerine piramit biçiminde mezarlar yaptırmışlardır. Bu tipte büyük mezar anıtları, firavunların ölümlerinden çok önce yapılmaya başlanmaktaydı. Piramitlerin iki ana türü var­dı: Basamaklı piramitler ve gerçek piramitler. 3. Sülale kralı Coser’in Sakkara’daki ünlü basamaklı piramidi MÖ 2630’larda yapılmıştır. Kral mezarlarının ilk anıtsal örneği ve Mısır tarihindeki ilk piramittir. Coser’in veziri olan mimar İmhotep tarafından inşa edilmiştir. Mezar anıtının yapımına ilk olarak Sakkara geleneğine uygun biçimde büyük bir mastaba şeklinde başlanmış, ancak daha sonra ekle­melerle 6 basamaklı bir piramit ortaya çıkmıştır. Piramidin güneydoğu yanında kralın Sed Festivali için yapılmış tapınak ve pavyonlardan oluşan bir yapı gru­bu vardır. Piramidin kuzeydoğu köşesine yakın bir kapalı odada (Serdab) Kral Coser’in oturur durumda bir heykeli bulunmuştur. Bu, Mısır’ın taştan yapılmış ilk büyük kralı heykeli olarak bilinir.

Yeni Assur ve Yeni Babil kralları için sefere çıkmak yalnızca yeni topraklar elde etmek veya güvenliği sağlamak amacıyla yapılan bir iş değildi. İmparatorlukların merkezlerinde gelişen bürokrasi ve yönetici sınıfın giderleri için hazineye gelir sağlamak, vergilerin düzenli ödenmesini sağlayacak güç gösterisinde bulunmak, yeni işgücü elde etmek gibi birçok neden sefer gerekçeleri arasında sayılabilir. Assur Krallığı’nın merkezinde, “ekal maşarti” adı verilen kışla sarayda eğitim yapan düzenli bir ordusu vardı. Ancak komutan ve çekirdek güçten oluşan buradaki birlikler sefere giden ordunun oldukça küçük bir bölümünü oluştururdu. Büyük ordu genellikle başkent ve çevresinde yaşayan köylülerden meydana gelmişti. Eyaletler de sefer döneminde orduya askeri birliklerle katılmak zorundaydılar. Ele geçirilen ülkelerden tehcire tabi tutulan toplulukların bir bölümü eğitilerek orduya asker
olarak katılırdı.

İsis, Osiris’in karısı ve Horus’un annesi olan koruyucu tanrıçadır.

Yeni Assur döneminde inşa edilen başkent ve eyalet merkezlerinin ortak bir plan anlayışı vardır. Assur kentleri iki bölümden oluşur: Sitadel ve aşağı şehir. Ayrıca başkentlerde bir kışla saray (ekal maraşti) daha vardır. Sitadel, kentin yüksek bölümünde yer alırdı. Çevresi ayrı bir surla çevrilen sitadelde saray, tapınak ve kral ailesinden yöneticiler için yapılmış konaklar bulunurdu. Sarayın çevresinde botanik bahçesi bulunmaktaydı. Bu bölümde farklı türde hayvanlar da beslenmekteydi. Bu gelenek Doğu krallıklarında çok uzun süre benzer biçimde devam etmiştir. Aşağı şehir, halkın yaşadığı bölümdü. Bütün kentin çevresi ayrıca surla çevrilmişti. Surların kalınlığı yirmi metreyi aşmaktaydı.

Mısır da diğer Ön Asya krallıkları gibi mutlak bir krallıktı. Devletin başında kral-firavun bu­lunurdu.  Mısır kralı gökyüzü tanrısı Horus’un yeryüzündeki temsilcisidir. Daha sonra Güneş Tanrısı’nın oğlu olarak “Büyük Tanrı” şeklinde karşımıza çıkar. Orta Devlet zamanında Mısır’da tahta oturan kralın tanrılar tarafından onaylanma­sı gerekirdi. Yeni Devlet zamanında ise yaşayan firavunlar tanrısallaştırılmıştır. Kral, tanrının temsilcisi olarak toprakların, malların ve insanların sahibidir. Kra­lın insanların hizmetinde besleyici olma, hak hukuk sağlama ve savaşçılık gibi işlevleri olması gerekiyordu. Hükümdar, uyruklarını beslemek ve ihtiyaçlarına göre donatmak, adaleti sağlamak ve yasaları yapmakla görevlidir. Aynı zaman­da ordunun başkomutanıdır. Tanrıların tapınaklarını inşa etmek, genişletmek, aynı zamanda da kültlerine nezaret etmek zorundadır. Krallık genellikle babadan oğula ya da kardeşten kardeşe geçerdi. Kral/firavundan sonra en önemli kişi, yardımcı­sı olan vezirdi. Vezir kral adına ülkeyi yönetirdi. 18. Sülale krallarından II. Amenofis (MÖ 1427-1401) zamanından başlayarak yönetim sorum­luluğunu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaşmıştır.

Assur Krallığı’nın MÖ ikinci binyılın başından beri geleneksel başkenti olan Assur kenti yerine yeni başkenti kuran II. Aşurnasirpal açılışı törenine ülkenin dört bir yanından 70 bine yakın kişi davet etmiş ve 10 gün boyunca ziyafetler vermişti. Kalhu II. Sargon dönemine kadar yapılan birçok inşaatla görkemli hale gelmiş ve başkent olarak kullanılmıştır.

4. Sülale’den itibaren gerçek piramitler yapılmaya başlamıştır. Bunlar basa­maklı piramitlerin gelişmesi sonucu ortaya çıkmışlardır. En erken örnekleri 4. Sülale’nin ilk firavunu Snefru’nun (MÖ 2575-2551) Memfis’in 50 km kuzeyindeki Meidum’da ve Dahşur’da yaptırdığı piramitlerdir. Snefru Meidum’da kral Huni’nin başladığı piramidin yapımına devam eder, ancak daha sonra kendi piramit komplek­sini yapmak için inşaatı yarım bırakır. Bu dönemde mimarlar henüz tam bir piramit yapmayı başaramıyorlardı. Snefru’nun Meidum’daki piramidinin üst kısmı eğimi artırılarak bitirilebildiğinden piramit eğik olmuş ve Eğik Piramit olarak adlandırıl­mıştır. Snefru, Dahşur’da Eğik Piramit’ten başka Kızıl Piramit olarak adlandırılan bir piramit daha yaptırmıştır. Kızıl Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir.

18. Sülale za­manında tapınakların büyümesi sonucunda rahiplik bir sınıf olarak ortaya çıktı. Tapınaklardaki dini işlemler bir görevli rahip, bir vaiz rahip ve gündelik işleri ya­pan rahipler tarafından yürütülürdü. Rahiplik genelde babadan oğula geçen bir meslekti. Ancak kral isterse birini rahip olarak da atayabilirdi.

Mezopotamya’nın en görkemli kentlerinden biri ve bu bölgede gelişen uygarlıkların son başkenti Babil idi. Babil, Yeni Assur Krallığı’nın yıkılışından sonra yüz yıla yakın bir dönem tek başkent olarak hizmet etmiştir.