Anadolu’nun Tarih (Yazı) Öncesi Dönemleri

İstanbul’da Küçük Çekmece Gölü’nün kuzeyindeki Yarımburgaz Mağarası Anadolu’da Alt Paleolitik Dönemi yansıtan en önemli merkezlerden biridir.

Anadolu coğrafyasında Paleolitik Dönemi; Alt, Orta ve Üst Paleolitik olmak üzere üç aşamada incelenmektedir.

Anadolu’nun Paleolitik ve Epipaleolitik (Mezolitik) dönemleri kabaca MÖ 1.000.000-10.000 yılları arasını kapsamaktadır.

İlk aletleri üretmesinden, yazının icat edilip kullanılmaya başlandığı döneme kadar geçen sürece “Tarih Öncesi Dönem” (Prehistorya) adı verilmektedir.

Anadolu’da tarih öncesi dönem kabaca 1 milyon yıl önce başlar ve MÖ 2000’lere doğru İlk Tunç Çağı ile sona erer.

Paleolitik Dönemi ‘Eski Taş’ ya da ‘Yontma Taş’ devri olarak da bilinmektedir.

Yakın zamanlarda Denizli’nin Kocabaş Beldesi’nde ele geçirilmiş 1,1 milyon yaşında olduğu belirlenen bir insana ait kafatası kalıntıları, sürekli “köprü” olarak anılan bu coğrafyanın tarih öncesi dönemiyle ilgili bir tartışma daha başlatmıştır.

Paleolitik Dönem’in en uzun süren safhası Alt Paleolitik Dönem’dir.

Alt Paleolitik Dönem- İklim koşullarından dolayı Paleolitik Dönem’in en uzun süren safhasıdır.

Güneydoğu Anadolu dışında; Ankara çevresi, İzmir ve İstanbul yakınları, yaklaşık 1.000.000 yıl öncesine tarihlenen Konya’daki Dursunlu Mağarası olmak üzere çeşitli yerlerde Anadolu’nun en eski insanlarının izlerine rastlanmıştır.

Orta Paleolitik Dönem- Bu dönemin ikinci safhası olan Orta Paleolitik, MÖ 200.000-40/35.000 tarihleri arasındaki dönemi kapsamaktadır.

Çakmaktaşının kullanılmaya devam edildiği dönemde yeni bir alet türü olarak ok ve mızrak uçları görülmektedir.

Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde Orta Paleolitik Dönem kültürlerine rastlanmaktaysa da dönemi en iyi gösteren merkez Antalya’daki Karain Mağarası’dır.

Üst Paleolitik Dönem- Yaklaşık 40/35.000-12.000 yılları arasını içeren Üst Paleolitik Dönem’dir.

Epipaleolitik (Mezolitik) Dönem, (MÖ 12.000-10.000) tarihleri arasında sürmüştür.

Önceki dönemin görece hantal silahlarının yerini, ok ve yay gibi silahlar almıştır. Üstelik obsidiyen ve çakmaktaşından yapılmış geometrik biçimli küçük taş (mikrolit) aletler, zıpkın ve balta gibi araçlar da bu dönemde üretilmişlerdir

Mezolitik kültür olarak tanımlanacak Anadolu’daki en önemli buluntu yerleri Antalya’daki Öküzini ve Belbaşı mağaralarıdır.

Anadolu'da Neolitik Dönem MÖ 11.000-6.000 tarihleri arasını kapsayan dönemdir.

Neolitik Dönem’de yaşanan gelişmeler paralelinde arkeologlar bu dönemi iki kısma ayırmışlardır. “Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem” ve “Çanak Çömlekli Neolitik Dönem”.

Bu fark yalnızca çanak çömlek yapımında kilin kullanımıyla
ilgili değildir. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’de yerleşik yaşamın belirtileri etkisini gösterse de avcılık ve toplayıcılık hâlâ temel anlayış olarak sürmeye devam etmektedir. Buna karşılık, köy yaşantısının ve çiftçiliğin tüm yönleriyle kendini gösterdiği dönem olduğu için ikinci safhaya Çanak Çömlekli Neolitik Dönem adı verilmiştir.

Anadolu’da Neolitik Dönem’e ilişkin bulunan çekirdek bölgelerden birincisi Güneydoğu Anadolu ile Doğu Anadolu’nun güney kısımlarını, ikincisi ise İç Anadolu’da özellikle Konya ve Niğde çevresini kapsamaktadır.

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem MÖ 10.000-7.000 arası tarihleri kapsamaktadır. 

Bu dönemde yoğun avcılık ve toplayıcılık etkinlikleri devam etmiş, büyük bir kısmı tahıl olmak üzere besin üretimi ve hayvanların gündelik yaşama dahil edilmesine başlanmıştır.

Anadolu’da dönemin önemli yerleşim yerleri Diyarbakır’da Çayönü, Demirköy, Körtik Tepe; Şanlıurfa’da Göbeklitepe, Gürcütepe, Nevali Çori; Batman’da Hallan Çemi; Malatya’da Cafer Höyük; Aksaray’da Aşıklıhöyük, Musular; Karaman’da Can Hasan III; Göller Bölgesi’nde Suberde olarak gösterilir.

Çanak Çömlekli Neolitik Dönem MÖ 7.000-5.500 tarihler arasını kapsamaktadır.

Anadolu’da Çanak Çömlekli Neolitik Çağ’ın en iyi izlendiği bazı yerleşimler şunlardır; Elazığ’da Tepecik Höyüğü, Malatya’da İkiz Höyük; Diyarbakır’da Çayönü; Şanlıurfa’da Akarçay Tepe, Mezraa Teleilat, Gürcütepe, Kumartepe; Adıyaman’da Gritille; Batman’da Demirce; Mersin’de Yumuktepe; Niğde’de Köşkhöyük; Aksaray’da Musular; Konya’da Çatalhöyük, Erbaba; Karaman’da Can Hasan; Göller Bölgesinde Süberde; Burdur’da Bademağacı, Hacılar, Höyücek, Kuruçay; İzmir’de Ulucak, Yeşilova Höyük; İstanbul’da Fikirtepe, Pendik, Yenikapı; Bursa’da Ilıpınar, Menteşe, Aktopraklık; Kırklareli’nde Aşağı Pınar; Edirne’de Hocaçeşme; Tekirdağ’da Toptepe.

Birkaç cins buğday ve arpa ile burçak, bakla, fiğ, mercimekgiller ve keten tarımının yapılmaya başlandığı Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’de, badem ve çitlembik olmak üzere çeşitli yemişlerin toplandığı da bilinmektedir. Evcilleştirilen ilk hayvanlar; domuz, koyun, keçi ve sığırın yanında avcılık ve balıkçılık hâlâ beslenmede önemli bir yer tutmaktadır.Ticari ya da gündelik kullanıma yönelik ürünler arasında; obsidiyen, kireç, bakır, malahit, nadir de
olsa kurşun, aşı boyaları ve kil öne çıkmaktadır. Kilden çanak çömlek üretilmeye başlanmıştır. 

Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'de yerleşik yaşama geçen Anadolu insanı toprağa (ya da doğaya) şükranlarını sunmak için pişmiş topraktan ana tanrıça figürü yapmıştır. Ana tanrıça figürinlerinin, özellikle Orta ve Batı Anadolu’da ilk Çanak Çömlekli Neolitik Dönemin ileri evrelerinde yaygınlaştığı söylenebilir.

Daha önce evlerin tabanlarının altına ya da özel yapılara
konulan ölüler Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’de yerleşmenin dışında gömülmeye başlamıştır.

Obsidiyen, doğal yollarla oluşmuş volkanik kökenli bir cam türü olup, tarih öncesi dönemde Anadolu’da ok, mızrak ucu, bıçak kesici aletler yanında ayna yapımında da kullanılmıştır.

Kalkolitik Dönem MÖ 5000-3000 tarihler arasındaki dönemi kapsamaktadır.

Kalkolitik Dönem, köy ve çiftçi yaşam tarzının kentleşmeye dönüşme sürecidir.

Kalkolitik Dönem kendi içinde; İlk, Orta ve Geç olmak üzere 3 bölüme ayrılmaktadır.

Bu dönemde Batı ve Orta Anadolu’da görülen
gelişmeler, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dakilerden farklıdır. Kurulan ticari ilişkiler neticesinde Anadolu’nun doğu ve güneydoğusundaki Kalkolitik Dönem merkezleri, Mezopotamya ile daha yakın etkileşim içinde olmuş ve bu kültürler aşağı yukarı benzer bir gelişim süreci yaşamış ve bu coğrafyada Kalkolitik yerine Mezopotamya’nın çağdaş kültürlerinin (Halaf, Obeyd ve Uruk) adları tercih edilmektedir.

Kalkolitik Dönem'de Mezopotamya’da gelişen kültürlerin adı Halaf, Obeyd ve Uruk'tür.

Ticarete dayalı ekonomik anlayışlarıyla basit bir yaşam standardına sahip dönem insanları arasında zengin boya bezemeli çanak çömlek üreten seçkin bir zanaatkar sınıf olduğu bilinmektedir. Ayrıca bu dönemde yeni bir iş dalı olarak mühür imalatı ortaya çıkmıştır.

Güney Mezopotamyalı tüccarlar Anadolu’da ticari istasyonlar kurmuşlar. Bezemeli çanak çömlek ortadan kalkarak yer yer seri olarak üretilen taklitler saptanmıştır. Bakır kullanımı yaygınlaşmış ve süs eşyaları dışında bıçak, iğne, delici gibi eşyaların da ilk örnekleri görülmüştür. Tekstil endüstrisini işaret eden ağırşak ve kilden dokuma tezgâh ağırlıkları da görülmektedir. 

Ticaret ilişkileri tarihte ilk defa bu dönemde gerçek bir ekonomik ve toplumsal önem kazanmıştır. Yine bu dönemde çeşitli metalnesnelerin üretiminde, bakır, gümüş ve kurşunun yanı sıra, arsenik ve diğer deneysel bakır alaşımları kullanılmıştır. Anadolu’da yazının henüz bilinmediği dönemde ürünlerin yönetilebildiğini, kaydının tutulup muhasebesinin
yapıldığı tespit edilmiştir.

İlk Tunç (Bronz) Çağı MÖ 3000-2000 tarihler arasını kapsamaktadır.

Bu evrede sosyal bir hiyerarşinin ortaya çıktığı görülmektedir. Ölülerin küpler içine armağanları ile birlikte hocker biçimde gömüldükleri tespit edilmiştir. Surlarla çevrili yerleşimler ortaya çıkmaya başlamıştır. Anadolu’ya giren göçebeler, ölü gömme geleneklerinden, savaş teknolojisine kadar birçok yeni unsuru beraberinde getirmişlerdir. 

İlk Tunç II Dönemi, Orta ve Anadolu’da ‘kentleşme’ ve ‘devletleşme’ döneminin başladığı ve askeri ve politik anlamda güçlü beyliklerin ortaya çıktığı dönem olarak nitelendirilebilir.

Bu dönem toplam yerleşilen alan artarken, kasaba olarak nitelendirilen yerler büyümüş ve kentlerin bazıları ekonomik anlamda daha güçlü ve otorite şekilde kendilerini hissettirmişlerdir.