ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE GELİŞİM II

Okulöncesi dönemi 3-5 yaş arası çocukları (3. yaşın başlangıcından 5. yaşın sonuna kadar) çocukları kapsar. 36. ayın içinde 7-8 legoyu üst üste koyarak kule yapabilen çocuklar, artık kendileri giyinip soyunurlar. Yatay ve dikey çizimleri 42. ay gibi gerçekleştiren çocuklar, 45. ay gibi bazı şekilleri kopyalayabilirler. 5 yaş çocukları ise artık başı, gövdesi, bacakları ve kolları olan insan figürüne benzeyen çizimler gerçekleştirirler.

Bebeklik dönemi dil gelişiminde yetişkin girdisinin, sosyal etkileşimin, oyunun ve bilişsel gelişimin aktif rol aldığı bilinir. Okulöncesi çocuklarda ise yukarıda verilen diğer gelişimlerin yanı sıra dört ek alanın gelişimi çok önemlidir. Bunlar sırasıyla;
• Artan sayıda biçimbirim kullanımları ve çok sayıdaki cümle tipleri ile yapısal biçimlerin gelişmesi,
• Sesbilgisel gelişme,
• Anlamın gelişimi,
• Dilin kullanımı ile ilgili becerilerin gelişimidir.

Okulöncesi dönemi 3-5 yaş arası (3. yaşın başlangıcından 5. yaşın sonuna kadar)
çocukları kapsar.

Dört yaşına geldiklerinde çocukların söz dizileri tam yetişkinlerinki gibidir. Cümlelerinde isim ve eylem öbekleri, olumsuz cümleler, evet/hayır soruları; ne nerede niçin gibi sorular belirir. Şartlı cümle yapıları, karmaşık ve birleşik cümleler ortaya çıkar.

OKULÖNCESİ DÖNEMDE SÖZDİZİMİ GELİŞİMİ
Brown (1975), çocuklarda dil bilgisel (sentaktik) yapıların edinilmesinde kronolojik gelişimin bir işlevi olmadığını; ama gelişimin cümle uzunluğu ortalamaları (OSU) ile ilişkili olarak belirlendiğini savunmuştur. Bu sava göre köke ilave edilen biçimbirimlerin eklerinin sıralanmasında, çocukların birbiriyle uyum içinde olmasının önemli olduğu fark edilmiştir. İşte bu gözlemlerden yola çıkan Brown, cümle uzunluğu ortalaması arttıkça önemli dilsel değişimlerin gerçekleştiğini bildirmiş ve alanyazına MLU hesaplamasını kazandırmıştır. Türkiye’de ise Ortalama Sözce Uzunluğu (OSU) adı altında uygulamaya başlanmıştır.

Ervin ve Tripp (1970), çalışmalarında çocukların "ne, nerede ve kim" ile başlayan soruları diğer soru türlerinden (ne zaman, niçin, nasıl gibi) daha önce anladıklarını bulgulamıştır. Çünkü bu üç soru; insan, yer ve kimlik gibi bilişsel kolaylıkta düşünceleri kapsar. "Ne zaman, nasıl ve niçin" gibi diğer üç soru tipi ise zaman ve nedensel ilişkileri sorguladığı için çocuklar için karmaşıktır ve en geç öğrenilen soru tipleri olarak bilinirler.

3 yaşından sonra çocuklar, farklı tümceleri bağlaç ve/veya bağlaç görevi yapan sözcüklerle birleştirmeyi öğrenirler (Örn: “Parka gidicem, ama annem izin vermiyo”). 3-7 yaşları arasında bağlaç kullanımının sürekli arttığını, bu artışın 5-7 yaşları arasında çok belirgin olduğunu belirtmişlerdir. Aynı çalışmada "sonra" bağlacının 3 yaşında görüldüğü, 5 yaş grubunda ise en yaygın olarak görülen bağlaçların "ama ve fakat" olduğu ifade edilmektedir.

Çocukların hece yapısında yaptıkları sesbilgisel işlemler, genellikle basitleştirme amaçlıdır. Bernstein ve Tiegerman (1991), yetişkinlerin ürettiği hedef sözcüğü sesletebilmek amacıyla çocukların da bazı basitleştirmeler yaptığını ve 4 yaşına kadar bu işlemlerin çocuk dilinde görülebileceğini bildirmiştir. Hece yapılarında çocukların yaptıkları basitleştirme işlemleri; yineleme, son ünsüzü düşürme, ünsüz daraltması ve vurgusuz heceleri düşürmedir.

Yinelemelerde çocuklar, çoğunlukla vurgulu olan ilk heceyi tekrarlayarak gelecek hecenin yerine koyarlar (kraker yerine kıkı denmesi gibi); son ünsüzü düşürme işlemini uygulayan çocuklar, sözcüğün son sessizini atarlar (gel sözcüğü yerine ge, koy yerine ko gibi); ünsüz daraltması işlemini çocuklar hedef sessiz kümesinden bir veya iki sesi atarak gerçekleştirir (tren yerine tiyen gibi ); vurgusuz hecelerin düşürülmesinde ise çocuklar, örneğin araba gibi bir sözcüğü aaba gibi üretebilirler. Okulöncesi çocukların kural-bağımlı yer değiştirmeleri de dikkat çeker. Bu işlemler, daha çok seslerin ağız içi üretimindeki yanlışlara dayalıdır.

2 ile 5 yaşlar arası, sesbilgisel gelişimde en hızlı ilerlemenin görüldüğü evredir; çocukta sözcük dağarcığı oldukça genişler. Yetişkin sistemi ile bağıntısı kolaylıkla kurulabilen kurallı yapılar oluşmaya başlar. Bu nedenle bu dönem alanyazında fonemik gelişim evresi olarak da anılır. Gelişimin önemli bir ölçütü anlaşılabilirlik olup ana dilin ünsüz sistemi kazanılır. Bu evrede ünsüz dağarcığı artık gelişimde bir ölçüm aracı değildir; çünkü çocuk pek çok ünsüzü edinmiştir ve düzgün olarak üretmektedir. Yine de bir çocuk 3 yaşına kadar edinilmesi gereken b,d,g gibi sesleri 5 yaşına geldiği halde sesletemiyorsa ciddi bir konuşma gecikmesinden şüphe edilmelidir. Bu evrede ünsüzlerin edinimine yönelik yapılan normatif çalışmalara göre her ünsüz ve ünsüz öbeğinin sözcük içindeki hece konumlarında başta, ortada ve sonda olmak üzere edinim yaşları belirlenmiştir. Bu yaşlar içinde beklenen sesleri edinememiş çocuklar, bir konuşma terapisi gereksinimi içindedirler.

1,5 ve 6 yaş arasında çocuklar, sözcük dağarcıklarına her gün neredeyse 5 sözcük ilave ederler. 2 yaşındaki bir çocuğun kullanılır sözcük dağarcığı 272 sözcük ile belirlenirken 5 yaş çocuğunun 2500’e yakın sözcüklü bir dağarcığa sahip olduğu saptanmıştır. Sözcük sayısındaki artış, bilişsel gelişimin göstergesi olabileceği gibi gramer yapılarına hakimiyetin de göstergesi olabilir. Yapılan birçok çalışma, sözcük bilgisi daha geniş olan çocukların karmaşık dilbilgisel yapıları kullanmada da yaşıtlarından önde gittiklerini göstermektedir. Ayrıca sözcük dağarcığı gelişiminin; çocuğun içinde büyüdüğü ortama, günlük yaşam içindeki deneyimlerinin zenginliğine ve bunların yetişkinlerle ne ölçüde ve nasıl paylaşıldığına bağlı olduğu gösterilmiştir.

Okulöncesi dönemde çocuklarda konuşma bozukluğuna yol açabilecek en önemli neden çocuklarda tekrarlayan kulak enfeksiyonlarının ortaya çıkardığı ve orta kulakta sıvı birikimi olarak bilinen akut kulak iltihabıdır (otit). Çocukta özellikle 3 yaşına kadar sıklıkla gözlenen bu sıvı birikimi seslerin tam ve net olarak duyulmasını engeller. Çok hafif ve geçici bir işitme kaybının bile dil gelişimini geciktireceği düşünülürse akut orta kulak iltihabının erken tanılanması ve tedavisi çok önemlidir. Kulak ağrısı ve akıntısı, ateş, hafif denge ve kısmi işitme kaybı ile seyreden belirtiler otit habercisi olabilir. Çocuğun duyduğuna farklı tepki vermesi, devamlı kulağını ovup kaşıması, televizyonu her zamankinden yüksek sesle dinlemesi, her zamankinden az konuşması ailelerin dikkatini çekmelidir. Önlemi alınmamış otit gelecekte kalıcı işitme kayıplarına, dil ve konuşmada gecikmelere, dikkat eksikliklerine, okul çağı öğrenme güçlüklerine, çocuğun kendine güvenini kaybetmesine yol açacaktır.

Bir grup araştırmacı “farklı çocuklarda üst üste gözlenen güvenilir semptomlara bağlı olarak” sorunu tanılarken diğer bir grup “bilişsel, algısal ve sosyal işlevlerin etkilediği bozuklukları saf dışı bırakarak belirtileri özgünleştirmeye” çalışmışlardır. İlk grubun gözlediği belirtiler çocuk dilindeki semantik (anlam), sentaktik (sözdizimi), fonolojik (sesbilgisi) ve pragmatik (dil kullanımı) gelişimdeki belirgin gecikmelerdir. Sorunun kaynağında nörolojik açıdan bir gelişimsel gecikme olduğu da ileri sürülen varsayımlar arasındadır. Bu çocuklar erken gelişim evresinde “el-göz koordinasyonu, sembolik oyun, görsel algıya dayalı becerilerde yetersizlik” yaşarlar. Diğer grup ise nörolojik hasarları, duygusal bozuklukları ve işitme kayıplarını ayırt ederek önemli bir başka ölçütü önermektedir. Özgün öğrenme bozukluğu olan çocukların performans IQ’ları 85 veya üzerinde olmalıdır.

Dil edinme yöntemleri;

Brown’un erken edinim sırasında gösterdiği biçimbirimlere ilave olarak çocuklarda erken görülen diğer biçimbirimler içinde adıllar, isim ve sıfat ekleri de sayılabilir.

Okulöncesinde çocuklar, isim ve sıfat eklerine ilave yaparlar. Sıfatların karşılaştırılması 3,5 yaş (En çok Sindy bebeğimi seviyorum) ile 5 yaş arasında (Bu bebeğim daha güzel.) gerçekleşir.

Birinci evrede yükselen ezgi ve kim, ne, nasıl gibi soru biçimlerinin kullanımı görülür. Çocuklar bu evrede sözce sonundaki yükselen ezgi ile evet/hayır sorusu sorarlar. Kim, ne, nasıl sorularında ise basit bir soru eki eklerler. Bu soruları sadece nesne ismi, eylem ve yer ismi gibi rutinler için kullanırlar. Bu dönemin en belirgin soru ekleri olarak ne ve nerede sorularını kullanırlar; ama bu tür soruların hiçbirini henüz yanıtlayamazlar.

2 yaşındaki bir çocuğun kullanılır sözcük dağarcığı 272 sözcük ile belirlenirken 5 yaş çocuğunun 2500’e yakın sözcüklü bir dağarcığa sahip olduğu saptanmıştır.

İletişim işlevlerinin genişletilmesi: Okulöncesi dönemde çocuğun dil kullanımını araştıran pek çok çalışma yapılmıştır. Dore (1974), bu dönemde çocukların geliştirdikleri iletişim niyetleri/amaçlarını şöyle listeler:

Moerk'e göre 2 ile 5 yaş arası çocuklardaki dil işlevleri;

Moerk'e göre 2 ile 5 yaş arası çocuklardaki dil işlevleri;