ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE GELİŞİM I

Yinelenerek benzer koşullara ya da durumlara uyarlanabilen örgütlenmiş davranış kalıplarına şema denir. Çocuğun çevresine uyum sağlayabilmesine yarayan araçlar olan şemalar, fiziksel ya da zihinsel olabilirler.

Doğumdan iki yaş sonuna kadar devam eden bu dönem içinde bebek, diğer bireylerle ve çevresindeki nesnelerle duyuları ve motor becerileri aracılığıylaıyla ilişki kurarak kendine özgü bir dünya algısı geliştirir. Bu döneme duyusal-motor denmesinin nedeni de bebeğin dış dünya ile duyuları ve motor becerileri aracılığıyla ilişki kurmasıdır.

İki yaşından yedi yaşına kadar süren bu dönemde çocuk; 2-4 yaşları arasında sembolik, 4-7 yaşları arasında sezgisel dönemi yaşar. Sembolik dönem içinde dil hIzla gelişir bu döneme işlem önecesi dönem denilmektedir.

Öte yandan somut işlemler döneminin bir diğer özelliği de çocuğun benmerkezci düşünce biçiminden giderek uzaklaşarak bu dönem içinde olayları başkalarının bakış açısından da görebilme (empati) yeteneğini geliştirebilmiş olmasıdır.

Vygotsky bilişsel gelişimi; “içselleştirme, yakınsal gelişim alanı ve destekleme” gibi üç temel kavramla açıklamaktadır.

Nesne Devamlılığı, bireyin nesneyi görmese ve ona ulaşabilmese dahi var olduğunu bilmesidir. Duyusal-motor dönem içinde bebeğin kazandığı en önemli zihinsel etkinlik, herhangi bir nesne bebeğin gözünün önünden kaldırılsa bile bebeğin o nesnenin varlığının devam ettiğini bilmesi anlamına gelen nesne devamlılığıdır. Duyusal-motor dönem içinde bebeğin kazandığı en önemli zihinsel etkinlik, herhangi bir nesne bebeğin gözünün önünden kaldırılsa bile bebeğin o nesnenin varlığının devam ettiğini bilmesi anlamına gelen nesne devamlılığıdır.

İşlem Öncesi Dönem: İki yaşından yedi yaşına kadar süren bu dönemde çocuk; 2-4 yaşları arasında sembolik, 4-7 yaşları arasında sezgisel dönemi yaşar. Sembolik dönem içinde dil hızla gelişir. Nesnelere, olaylara, kişilere vb. diğer varlıklara ilişkin semboller bu dönem içinde geliştirilir. Böylece çocuk, dış dünyayı sözcük ve sembollerle adlandırmaya başlar. Sembolik dönemin bir diğer önemli özelliği benmerkezci düşünce yapısıdır. Bu nedenle sembolik dönemdeki bir çocuk, kendini başkaları yerine koyamadığı gibi olaylara da başkaları açısından bakamaz. Sembolik dönemde dikkat çeken bir başka özellik; çocuğun canlı ile cansızı, gerçek ile hayali karıştırmasıdır. Animizm olarak adlandırılan bu durum, bilişsel gelişimin henüz yeterince olgunlaşmamış olmasındandır. Örneğin animistik düşünce biçiminden dolayı sembolik dönemdeki çocuklar; taşların canlı olduğunu, ağaçların konuştuğunu düşünebilirler. Çocuğun oyuncaklarıyla konuşması, oyuncak bebeğine ninni söylemesi, acıktığı için oyuncak bebeğini beslemesi hep bu düşünme biçiminden kaynaklanan davranışlardır.

Sezgisel dönemi kapsayan 4-7 yaşlar arasında, mantıklı düşünce yerine sezgilere dayalı bir akıl yürütme söz konusudur. Bu dönem içinde çocuk; sadece nesnenin dikkat çekici boyutuna odaklanır ki merkezîleşme olarak adlandırılan bu durum, çocuğun dönem içinde korunum kavramını kazanamamış olmasının nedenlerinden birini oluşturur. Öte yandan bu dönemde korunum kavramının kazanılamaması ile ilişkili bir diğer özellik, sembolik dönem içinde tersine çevrilebilirlik yeteneğinin henüz gelişmemiş olmasıdır.

Somut işlemler dönemi, tersine çevrilebilirlik kavramının kazanıldığı dönemdir. Böylece olayları tersinden de düşünebilen çocuk, A=B ise B=A diyebilecektir. Bir başka örnek vermek gerekirse suyun dondurulduğunda buz haline gelebileceğini, buzun da tekrar su haline dönüşebileceğini düşünebilecektir.

Dolaylı güdülenme, bireyin gözlemiş olduğu ve kendisi için önemli bir durumu ya da ödülü elde etmeye güdülenmiş olması demektir. Arkadaşının çok çalışarak yüksek notlar aldığının gözleyen bir öğrenci, kendisi de aynı biçimde yüksek notlar alabilmek için arkadaşı gibi çalışmaya güdülenebilir.

Vygotsky’e göre dil, gelişimi yönlendiren önemli bir kültürel ögedir. Piaget’in aksine Vygotsky, düşüncenin dili değil dilin düşünceyi yönlendirdiğini savunur. Piaget’in dil ve düşünceye ilişkin görüşlerine karşı çıkan Vygotsky, dilin en erken biçimlerinin dahi sosyal bir temeli olduğunu belirtir. Vygotsky’e göre çocuğun kendi kendine konuşması, onun kendi davranışını yönetmesi ve kendi kendini yönlendirmesi anlamına gelir. Sosyo-kültürel bilişsel kuramda dil, çocukların kendi davranışlarını düzenlemelerine ve yeni fikirler geliştirmelerine olanak sağladığı için özellikle önemli bir kültürel araç işlevindedir (Fabes ve Martin, 2003). Vygotsky; çocukların dili sadece sosyal iletişim için değil aynı zamanda kendi davranışlarını düzenlemek, planlar yapmak ve davranışlarına yön vermek amacı ile de kullandıklarını savunur.

Bandura’ya göre gözleyerek öğrenme; dikkat, anımsama, davranışın sergilenmesi ve motivasyonla ilgili dört grup süreç tarafından etkilenmektedir.

Sosyal bilişsel kurama göre bireyler, diğer bireyleri gözleyerek onların duygularına benzer duyguları da öğrenmektedirler. Bireyin diğer bireylerin korku, kaygı ve benzeri duygulanım hallerini gözleyerek benzer durumlar karşısında da benzer duygulanımlar sergilemeyi öğrenmesine dolaylı duygu denmektedir. Örneğin ana babasının diğer insanlarla olan günlük ilişkilerinde saldırganlık, öfke ve kızgınlık duyguları sergilediğini gözleyen bir çocuk; benzer durumlarda benzer duygular sergilemeyi öğrenmektedir. Benzer şekilde kimi durumlar ya da nesneler karşısında korku ve kaygı tepkileri sergileyen bireyleri gözleyen bir çocuk da benzer tepkiler sergilemeyi öğrenmektedir.

Maslow’a göre kendini gerçekleştirmekte olan bireyler şu tür özellikler sergilerler: Kendilerini, başkalarını ve gerçekleri olduğu gibi kabul ederler. Geçmişten çok geleceğe dönüktürler.Gelişmiş bir mizah duygusuna sahiptirler.

Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde beş temel ihtiyaç yer almaktadır. Fizyolojik ihtiyaçlar, güvenlik ihtiyaçları, ait olma ve sevgi ihtiyaçları, değer ihtiyaçları ve kendini gerçekleştirme ihtiyacı olarak alt düzey ihtiyaçlardan üst düzey ihtiyaçlara doğru hiyerarşik bir silsile içinde sıralanan bu ihtiyaçlardan alt düzeydekiler doyurulduktan sonra bireyin üst düzeydeki bir ihtiyacını doyurmaya yöneleceğini belirten Maslow, ortalama bir bireyin bu ihtiyaçlarının belirli bir bölümünü doyurabildiğini ileri sürmektedir.

Maslow gibi Rogers da bireyde doğuştan gelen bir kendini gerçekleştirme eğilimi olduğunu kabul eder. İnsancı psikoloji akımının en popüler temsilcisi olarak bilinen Rogers’ın insancı gelişim kuramının ana teması, benlik kavramıdır. Bireyin kendi kişilik özelliklerine ilişkin algılarının toplamı olan benlik kavramı, kısaca bireyin kendisi hakkındaki genel görüşünü ifade eden bir kavramdır. Rogers her ne kadar Freud, Erikson ve diğer kişilik kuramcıları gibi kişiliğin gelişimini derinlemesine inceleyen bir kuramcı olmasa da kişiliğin gelişiminde benlik kavramının rolünü ve olumlu bir benlik kavramı ile sağlıklı kişilik arasındaki ilişkiyi önemle vurgulamıştır.

Arnold Gessel olgunlaşma kuramı olarak bilinen kuramında, çocuk gelişiminde çevrenin rolünü dikkate almaksızın gelişimi bütünüyle biyolojik süreçlerin yönlendirdiğini ileri sürmüştür. Bir başka deyişle Gessel, gelişimde kalıtımın rolünü aşırı derecede vurgulayan bir kuramcıdır. Ona göre çevrenin gelişim üzerinde pek de önemli bir etkisi yoktur.

Bronfenbrenner, ekolojik sistem modelinin son halkasını makrosistem olarak adlandırmıştır. Makrosistemin içeriğini oluşturan öğeleri; bireyin içinde yaşadığı kültüre özgü tutumlar, değerler ve kitle iletişim araçları gibi öğeler oluşturmaktadır. Modelin en dışında yer alan bu öğeler de diğerleri gibi çocuğun gelişimini etkileyen önemli etmenlerdendir.

Bireyin bir diğer bireyi hiçbir koşula bağlı kalmaksızın sadece insan olduğu için değerli bir varlık olarak kabul etmesidir.

Arnold Gessel olgunlaşma kuramı olarak bilinen kuramında, çocuk gelişiminde çevrenin rolünü dikkate almaksızın gelişimi bütünüyle biyolojik süreçlerin yönlendirdiğini ileri sürmüştür.

Bronfenbrenner, ekolojik sistem modelinin son halkası makrosistem olarak adlandırmıştır. Makrosistemin içeriğini oluşturan ögeleri; bireyin içinde yaşadığı kültüre özgü tutumlar, değerler ve kitle iletişim araçları gibi ögeler oluşturmaktadır.