EPİSTEMOLOJİ

David Hume olgusal düzenliliklere ilişkin çıkarımlarımızın gerçekleşmiş olanın zaman kipliğinin sınırlarını aşamayacağını, olgusal düzenliliklere dayanarak tümevarımsal çıkarımlar ve hareket yasaları oluşturulamayacağını savunmaktadır. 

Örneğin, “Yarın güneşin doğmaması fiziksel açıdan olanaklı bir durum değildir” diyebiliriz. Buna karşın, kafamızda canlandırabileceğimiz bir durum olan “güneşin doğmamasının” mantıksal anlamda olanaksız veya çelişik olmadığı açıktır. Eğer biz “güneş yarın doğacak” önermesini bildiğimizi iddia ediyorsak, bundan kastettiğimiz “güneşin yarın doğmaması mantıksal olarak olanaksızdır” gibi bir düşünce olamaz. Kastedilen yalnızca “fiziksel dünyanın yapısı, güneşin doğmasını gerektirir” türünden bir önerme olabilir. Ancak, Hume’a göre bu inanca temel teşkil eden olgu, yukarıda da belirttiğimiz gibi, geçmişte yaptığımız gözlemler ve bu gözlemlerin belli bir tutarlılık göstermesidir. Eldeki kısıtlı tümevarımsal zeminin ötesine geçerek, “Yarın Güneş’in doğacağını biliyorum” iddiasında bulunmamızın çok sağlam bir gerekçesi olabileceğini söylemek zordur. Özetle, aslında hiçbirimiz yarın güneşin doğup doğmayacağını bilmiyoruz.

Sağduyusal argüman yaklaşımının sahibi olan Moore’un tartışmasının başında gündeme getirdiği önemli bir konu “nesnelerin varlığı” kavramının açıklanması ile ilgilidir. Bu konudaki soru işaretlerini ortadan kaldırmak için, Moore “nesnelerin varlığı” kavramından “zihnin dışında, zaman-mekân içinde var olmayı” anladığını söyler. Bu önemli bir açıklamadır, çünkü bazı düşünürler nesnenin öznel —veya zihinselliğe ait— nitelikler barındırdığını, yani tamamen özneden bağımsız olmadığını düşünmeye eğilimlidirler. Moore’un sözünü ettiği “nesne” ise, sağduyumuza da uygun bir şekilde, fiziksel özelliklere sahip ve zihinden bağımsız niteliğinde bulunmaktadır. Moore’a göre ben “Şu bir kartaldır” önermesini dile getirdiğimde kastettiğim __-mekânın içinde olmak, bizim “var olan nesne” kavramımızın en özsel parçasıdır. Elbette eğer ben, örneğin, şu an bir halüsinasyon yaşıyor ve mavi bir filin havada uçuştuğunu görüyorsam, o zaman —söz konusu “fil” bana ne kadar gerçek görünürse görünsün— öyle bir nesne için “var” nitelemesini kullanamam. Kısacası, Moore’a göre, biz “varlık” kavramını zihinden ve özneden bağımsız şeyler için kullanırız.

Moore’a göre, benim şu anda ellerimin var olduğuna ilişkin sunabileceğim sağduyusal argüman şu şekildedir:
BİRİNCİ ÖNCÜL: Bir elimi havaya kaldırıp sallayarak şu sözleri söylüyorum: “İşte bir el”;
İKİNCİ ÖNCÜL: Diğer elimi havaya kaldırıp sallayarak şu sözleri söylüyorum: “İşte başka bir el”;
ÖYLEYSE (“SONUÇ”), Zaman-mekânsal (yani, “fiziksel”) gerçeklik içinde şu anda iki adet el vardır.

Sağduyusal argüman tezleri karşılaşan pek çok insan Moore’un tezlerine sempatiyle bakacaktır. Ancak yukarıda özetlenen argümanın felsefi açıdan kabul edilebilir olup olmadığının akılcı ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. Öncelikle, öncül (1)’in gerçekten sağlanıp sağlanmadığı önemli bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Moore öncüllerde ifade edilen savları bildiğini gerçekten söyleyebilir mi? Şüphecinin bakış açısından ele alındığında, bu bağlamda felsefi sorun yaratan ve çözüm getirmeye çalıştığımız konu, baştan itibaren, zaten nesnelerin varlıklarının bilinmesidir. O yüzden, Moore’un “gösterilmeye çalışılan noktayı” baştan varsaydığı, kısacası döngüsel bir açıklama yaptığı söylenebilir. Döngüsel açıklamalar veya akıl yürütmeler de, doğal olarak, felsefi açıdan çok değerli olmayan argümanlardır. Elbette Moore kendi argümanının veya çıkarımının döngüsel olmadığını iddia edecektir; fakat bu nokta oldukça tartışmaya açık görünmektedir

Günlük yaşamda genel olarak sağduyunun yolunu izlediğimiz söylenebilir. Doğal olarak, sağduyudan saptığımız anlar da olmaktadır; ancak biz insanlar için somut şartların gereklerine uygun hareket etmenin olağan ve normal bir hâl olduğu açıktır. Bu bağlamda ilginç bir nokta, felsefe ve bilimin genelde sağduyuyla, somutlukla veya pratiklikle tam örtüşmeyen alanlar olduğuna dair yaygın bir kanı olmasıdır. Bu konuya “kuram” ve “kuramsal” kavramlarını tartışırken de biraz değinmiştik. Dünyayı anlama çabalarımıza ve dünyaya yönelik yargılarımıza genelde sağduyu egemendir.

Kesintisiz şüphe hâlinde olmak ve sürekli olarak sağlam düşünsel zeminlerini kaybetmek insanların kolayca yapabileceği eylemler değillerdir. Dahası, aşırı şüpheci bir tavrın insana yaşamı içinde çok fazla yararının olmayacağı da bellidir. Öte yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip olduğu fikirlere ve inançlara eleştirel bir tavırla yaklaşan insanların hem bireysel gelişimlerinin daha güçlü olacağı hem de —inanç sistemlerinin genelde yanlışlamaya açık olmasından dolayı— bizi saran dünyanın olgularını bilebilme anlamında da daha avantajlı bir duruma geleceği söylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta değerlendirilecek bir yarardır. Ancak konuya daha geniş bir açıdan bakmamız da olanaklıdır: Felsefe tarihindeki şüpheci düşünürleri veya şüpheci argümanları incelemenin ve ciddiyetle anlamaya çalışmanın daha genel bir anlamda felsefi yararı olacağı düşünülebilir. Söz konusu yarar, bu tür irdelemeleri yapmanın bir insanın zihinsel dünyasında süreç içinde yaratacağı olumlu etkiyle ilgilidir

Descartes’ı da kapsayan tarihsel dönem, Orta Çağ’dan çıkışı ve kilise örgütlenmesinin düşünce üzerine koyduğu kısıtlamaların çözülmeye başlamasını temsil eden Modern Dönem’dir (yaklaşık olarak 16-19. yüzyıllar arası). Özellikle, Aristoteles’in Hristiyan yorumlarının, bilim de dâhil olmak üzere, düşüncenin türlü alanlarını kontrol altında tuttuğu Orta Çağ’da, nesnel ve bağımsız bir tarzda araştırma yürütmek son derece zordu. Dinsel inançlarla çatışan araştırma sonuçları fazlaca sorgulanmadan devre dışı bırakılıyordu. Bu durumla karşılaştırıldığında, Modern Dönem’in genel toplumsal-psikolojik havasının önemli bir değişime işaret etmekte olduğunu tahmin etmek zor değildir. Modern Dönem düşünürlerinin çoğu, kendileri oldukça dindar kişiler olmakla birlikte, insan aklının kavrama ve keşfetme yeteneğine büyük bir güven duyuyorlardı.

Rüyalarımızda tecrübe ettiğimiz duyusal deneyimlerin yoğun bir gerçeklik etkisi ihtiva etmeleri Descartes'çı bir yerden bakıldığında doğru bilginin en önemli kayağı olarak gösterilebilecek olan duyusal verilerin tutarlılığının sorgulanmasının bir imkanıdır. Şayet gerçek olmadığını bildiğimiz rüyada kurulan duyusal denyim somut dünyadakinden ayırt edilemiyorsa o zmaan somut dünyada kurulan duyusal deneyimin tutarlılığı mutlak değildir.

Descartes’a göre bilgi kaynaklarımızın tümüne şüpheyle yaklaşmak olanaklıdır.

Descartes’ın “yöntemsel şüphe” yolunu seçmesi sıradan bilgilenme yollarını eleştirel bir test ile sınamakta ancak nihayetinde şüphelenilemeyecek bilgilere ulaşmayı hedeflemektedir

Descartes matematik ve bilim alanlarının nesnel bilginin en önemli kaynağı (ve hatta modeli) olduğunu düşünüyor olsa da, şüpheci sorgulamayı ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir.

Çıkarım, en az bir öncülden hareket edilen ve bir sonuca varılan düşünce zincirine verilen addır.

Tüm insanlar ölümlüdür; Sokrates bir insandır; O hâlde, Sokrates ölümlüdür.” önermesi Tümeden gelimsel bir çıkarımdır.

Moore’a göre, nesnelerin “var olmaları” onların zihnin dışında, zaman ve mekân içinde var olmaları anlamına gelir.

Bu çıkarım bir fikri veya tezi başarıyla savunacaksa; (1) öncüller iyi bilinen önermeler olmalı, (2) sonuç önermesi öncülleri bilgisel olarak aynen tekrarlamamalı ve (3) öncüller sonucu yeterince güçlü bir düzeyde desteklemelidir.

Pragmacılarının (“eylemciler” olarak da anılırlar) vurguladığı önemli bir nokta, bilimin aslında sağduyudan türediği ve ikisi arasında bir uçurumun değil sürekliliğin olduğudur.

‘Dogma’ deyiminin anlamı “belli bir kişi veya topluluk tarafından benimsenen, tartışmadan ve sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inanç ya da inanç kümesi” şeklinde verilebilir.

"Benim şu ana kadar doğru kabul ettiğim inançların veya önermelerin çok büyük bir bölümü algı yoluyla edindiğim bilişsel unsurlardır. Algı yoluyla gelen bilginin kesinlik içerdiği ve güvenilir olduğu yolunda bir kanımız vardır. Ancak, algının sonucunda oluşan bilgilerin inanç sistemimize temel oluşturma anlamında kesin ve mutlak anlamda güvenilir olduğunu söyleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu yanıt vermemiz zordur. Algılarımız bizi, içsel veya dışsal şartlar uygun olmadığı zamanlarda, ciddi oranlarda yanıltabilirler. Uykudan yeni uyandığımızda veya ağır bir ilacın etkisindeyken algıladıklarımız büyük oranda yanlış olabilir. Benzer şekilde, karanlık basmak üzereyken bir nesneye baktığımızda aslında lacivert olan bir nesneyi siyah algılayabiliriz."

"Ben tam şu anda iki elim olduğunu nasıl kanıtlayabilirim? Moore’a göre, benim şu anda ellerimin var olduğuna ilişkin sunabileceğim sağduyusal argüman şu şekildedir: BİRİNCİ ÖNCÜL: Bir elimi havaya kaldırıp sallayarak şu sözleri söylüyorum: “İşte bir el”; İKİNCİ ÖNCÜL: Diğer elimi havaya kaldırıp sallayarak şu sözleri söylüyorum: "İşte başka bir el”; ÖYLEYSE (“SONUÇ”), Zaman-mekânsal (yani, “fiziksel”) gerçeklik içinde şu anda iki adet el vardır. Argümanda, çıkarımsal biçime uygun olarak, bazı “öncüller” ve bir “sonuçtan” oluşan bir iddia sunulmuştur. Eğer bu çıkarım bir fikri veya tezi başarıyla savunacaksa; (1) öncüller iyi bilinen önermeler olmalı, (2) sonuç önermesi öncülleri bilgisel olarak aynen tekrarlamamalı ve (3) öncüller sonucu yeterince güçlü bir düzeyde desteklemelidir. Bu koşulların sağlanıp sağlanmadığını irdeleyelim. Moore’a göre, öncüllerin doğru olmasında bir sorun yoktur çünkü orada belirtilen düşünceler, (1)’de belirtildiği gibi, “kesinlikle bilinen şeylerdir”. (2)’de belirtilen noktanın da sağlandığı kabul edilebilir. Bir insanın elini sallayarak “işte bir el” kelimelerini söylemesi ile bir “nesnel varlık” iddiasında bulunmak tam olarak aynı şeyler değillerdir. Ve son olarak da, (3)’te sözü edilen şart, yani öncüllerin sonucu desteklemesi de sağlanmaktadır. Moore’un deyimlemesi ile, sonuç, öncüllerden kesin bir şekilde çıkmaktadır."

"Descartes, aldığı eğitimin ve eleştirmeden benimsediği fikirlerin sonucu olarak, kişisel bilgi dünyasının güvenilirlikten oldukça uzak bir yapıda oluştuğuna ilişkin inancını açık yüreklilikle ifade eder. Ayrıca, inandığı önermeler arasında ne kadar çok yanlışın bulunduğunu görmenin kendisini düşünmeye sevk ettiğini belirtir. Bu sakıncalı ve rahatsız edici durum karşısında bulduğu çözüm, daha önceden mutlak doğru veya güvenilir bilgi olarak aldığı şeyleri doğru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, sağlam epistemolojik temellere ulaşmak ve inanç/bilgi sistemini bu sağlam temeller üzerinde yapılandırmaktır."

"“fiziksel olanaksızlık” ile “mantıksal olanaksızlık” kavramlarını karşılaştıralım. Bir olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaksız olması, o olgunun bizim içinde yaşadığımız ve anladığımız fiziksel dünyanın görünen yapısıyla çelişmesi anlamına gelir. Örneğin, bir insanın pencereden atladığında düşmeyip uçmaya başlaması fiziksel açıdan olanaksızdır. Ancak, pencereden atlayıp uçmak gibi fiziksel anlamda olanaksız olan durumların gerçekleştiğini ben kafamda canlandırabilirim. “Mantıksal olanaksızlık” kavramı ise, içinde yaşadığımız evrenin mantıksal yapısıyla çatışan durumlar için kullanılır. Bizim evrenimizde bir üçgenin dört kenarlı olması olanaksızdır. Bu olanaksızlık, fiziksel bir olanaksızlıktan çok daha büyük bir olanaksızlık türüdür çünkü, fiziksel olanaksızlıklardan farklı olarak, mantıksal açıdan olanaksız bir durumu kafamızda bile canlandıramayız."