EPİSTEMOLOJİ

Eski Yunan’ın ilk düşünürlerinin işlevlerini farklı kılan çok önemli bir özellik, onların gözlemleyebildiğimiz değişimleri ve olayları açıklarken, efsanelerden ve mitolojiden farklı olarak, tek tek olgulara veya durumlara değil genellemelere başvurmalarıdır.

Demokritus’un başını çektiği “atomcular” ise görünür nesnelerin yapıtaşlarının gözle görünmeyen atomlar olduğunu ve dünyamızdaki her oluşum ve değişimin atomların birleşip ayrılmalarının bir sonucu olduğunu öne sürmüştü.

Bunu daha iyi anlayabilmek için, tikel ve tümel kavramlarını net bir şekilde tanımlayalım. “Tikel”, nesnelerin tekliğini ve kendileri olma durumunu ifade etmek için kullanılır.

“Tümel” kavramı ise, tikelleri tanımlayan tür adlar› ve tikellerin edindiği nitelikler için kullanılmaktadır. ‘Tikel’ deyimi tek tek nesneler, ‘tümel’ ise genel kavramlar için kullanılır.

Epistemolojiyi sistematik bir şekilde uygulayan ve bir alan olarak kimliklendiren ilk düşünür olan Platon’dur.

Plato bizim gündelik kullanımımızdan oldukça farklı bir şekilde, ‘bilgi’  (episteme) sözcüğünü “ideaların bilgisi” olarak ayrı bir statüde tutmuş ve normal  algısal yollardan edinilen bilgi için ‘kanı’ (doksa) deyimini kullanmıştır.

Aristoteles, Platon’dan farklı olarak, kendi başına var olabilme olgusunu dünyanın içinde arar. Başka herhangi bir varlığa bağlı olmaksızın var olabilen şeylere verdiği isim “töz” veya “cevher” dir.

Metafizik ile ilgili bir diğer deyim “ontoloji”dir. Ontoloji felsefede “varlıkbilim” ve “varlık kuramı” anlamlarında kullanılmaktadır.

“Gerçeklik” kavram› ontolojik bağlamlarda karşımıza çıkar. Felsefede bu kavramın tersi “görünüş” veya “görüntü” dür.

Evrene dair inceleme ve araştırmalar hâlen kesintisiz bir şekilde devam ediyor olsa da, kozmos artık bizim için “eski çağlardaki bilgi düzeyiyle karşılaştırıldığında” görece olarak epeyce bilindik ve anlaşılır bir durumdadır. Bu nedenle de doğaya ilişkin pek çok bilgiye hali hazırda sahip olan günümüz insanının eski çağlarda yaşayan insanlarla kıyaslandığında daha az meraklı olduğu söylenebilir.

Antik dönemin ilk düşünürlerinin başka bir deyişle, Sokrates öncesi dönemde fikir üreten felsefecilerin ortak bir özelliği, doğanın düzeninin anlaşılması sorunsalına gösterdikleri özel ilgidir. Sokrates’le gelen önemli bir değişim ise, insanın etik varlığı ve yaşama biçimi konularının felsefede ön plana çıkmaya başlamasıdır. Etik ve politik konular, Sokrates’i izleyen Platon ve onun öğrencisi olan Aristoteles için de çok büyük önem taşırlar.

Platon varlık hiyerarşisinde en alta kelimenin tam anlamıyla “kopyaları” (yani, sudaki yansımaları, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal çalışmaları, vb.) koymuştur. Varlıksal değer sıralamasında bunların bir üstünde, fiziksel dünyanın algılar aracılığıyla kavranabilecek nesneleri (yani doğadaki nesneler) gelmektedir. En tepede ise akıl yoluyla kavranabilecek “ideal” ve “değişmeyen” varlıklar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktadır.

“Tikel” kavramı, nesnelerin tekliğini ve kendileri olma durumunu ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu kapsamda, hayvan, kutu, ev ve araba denildiğinde aklımıza bu kavramların içinde yer türlü örnekler gelebilir. Örneğin hayvan kavramı için kedi, köpek, kuş örneklerinin gelmesi gibi. Oysa dünya denildiğinde aklımıza yalnızca tek bir nesne gelmektedir.

“Tümel” kavramı, tikelleri tanımlayan tür adları ve tikellerin edindiği nitelikler için kullanılmaktadır. Bu kapsamda, Rusya, Madonna, Neptün ve Platon kavramı tek bir nesneye işaret ederken, mevsim kavramı ise bir niteliğe işaret etmektedir.

Platon, bizim gündelik kullanımımızdan oldukça farklı bir şekilde, ‘bilgi’ (episteme) sözcüğünü “ideaların bilgisi” olarak ayrı bir statüde tutmuş ve normal algısal yollardan edinilen bilgi için ‘kanı’ (doksa) deyimini kullanmıştır.

Aristoteles, kendi başına var olabilme olgusunu dünyanın içinde aramaktadır ve başka herhangi bir varlığa bağlı olmaksızın var olabilen şeylere töz veya cevher ismini vermektedir. Aristoteles’e göre tikel her nesne bir töz’dür.

“Ontoloji” felsefede “varlıkbilim” veya “varlık kuramı” anlamlarında kullanılmaktadır. Genel kabul gören bir yorum, ontolojinin, metafiziğin “varlık” kavramı ile doğrudan ilgilenen dalı olduğudur.

Aristoteles’in tanımladığı “töz” kavramı, Platon’dan farklı olarak dünyanın içindedirler, cevher olarak da adlandırılırlar, biçim ve form tözün unsurlarıdır ve ayrı ve tek başına durabilme özelliklerine sahiptirler.

Günlük yaşamda çoğunlukla ruhsallık, uzaydan gelen canlılar, gizemli doğaüstü güçler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin uğraştığı metafizik, esas olarak, gerçekliğin yapısının akılcı yöntemlerle ortaya konulması, “varlık” kavramının aydınlatılması ve varlık alanında egemen olan temel ilkelerin açığa çıkarılması gibi düşünsel işlevleri kapsar. Kısacası, fiziksel bilimlerden farklı olarak metafizik, varlığın kendisiyle ilgilenir.

Platon’a göre, insan aklının “bilgi” ve “kavrama” adına gerçekleştirebileceği esas başarı, dünyada domateslerin ve diğer nesnelerin hangi durumda ve ne özelliklerde olduğunu gözlemlemek değil, tümellerin veya kavramların bilgisine ulaşmaktır.