EPİSTEMOLOJİ - Deneme Sınavı - 4

“Tanrı vardır” önermesinin doğruluğunun basitçe deneyimsel veya algısal olarak değil, akılsal olarak ve mantıksal düşünce zincirlerini izleyerek gösterilebileceği yönündedir. Felsefe tarihinde, tanrının varlığını mantıksal yöntemlerle göstermeye çalışan ve kesinlik iddiasıyla gelen iki önemli ispat bulunmaktadır. Birincisi Aziz Anselm’in Ontolojik Kanıtı ikincisi ise Aziz Aquinas’ın Kozmolojik Kanıtı.

Audi’ye göre, Tanrı’nm varlığının bilinmesinde asıl epistemolojik sorun şudur: Tanrı’nın varlığı ile karşılaşma deneyimimiz (görsel, işitsel veya hissel boyutta) bir gün bir şekilde gerçekleşse bile, bunun gerçekten Tanrı’yla karşılaşma deneyimi olduğunu bilemeyiz. Öyle bir deneyimin, örneğin, bir yanılsama olup olmadığını bilmenin bir yolu yoktur.

Varoluşçu felsefenin kurucularından biri sayılan Kierkegaard’a göre, örneğin, İbrahim peygamber Tanrı tarafından aldığı çağrıya uyarak biricik oğlunu kurban etmeye götürürken, kendisine seslenenin Tanrı olduğunu gerçekten de bilemezdi.

Etik ilkelerin bilgisine sezgi, din, algı ve akıl yoluyla ediniriz.

Tragedyalarda sergilenen ve insanın içine işleyen durumların aslında onları etik olarak dönüştürmesi ve doğru etik ilkeleri kavrama ve benimseme konusunda yardımcı olmasını amacına hizmet ettiği düşüncesini vurgulayan düşünür Aristoteles’tir.

En temel etik ilkelerin genel olarak geçerli olduğunu, yalnızca insanları değil akılcı varlıkları bağladığını ve bu ilkelerin aslında yalnızca entelektüellerin zihninde değil her insanın “içinde” bulunduğunu savlayan düşünür Kant’tır.

Ahlak ve etik kavramları birbirinden farklı kavramlardır. Bu nedenle Özneler-arası alana ait olan konu ahlak ile ilgilidir.

Felsefe tarihinin en dindar düşünürlerinden biri olan ve Audi’den yaklaşık 150 yıl önce yaşamış olan Danimarkalı felsefeci Søren Kierkegaard’ın (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri bütünüyle kabul ediyor görünmesidir. Ancak Kierkegaard’ın bu kabulden çıkarttığı sonuç ve vermeye çalıştığı asıl mesaj oldukça değişiktir.

Kant’a göre, insanı diğer hayvanlardan ayıran bir özellik, onun kurallar ve normlar tarafından bağlanabilme yetisidir. Yalnızca insan aklını kullanarak doğal arzularını kısıtlama tercihinde veya iradesinde bulunabilir; bu anlamda, tüm hayvanlar içinde yalnızca insan özgürdür. Kant’a göre, algıladığımız olguların görüngü olarak karşımıza çıkma şekillerini irademiz değil, belli evrensel bilişsel kategoriler belirler. Buna karşın Kant, etik alanında zorunluluğun değil özgür iradenin olduğunu savlar. Kant’a göre, insanlar etik normlara uymanın sonucu olarak, arzularını ve eğilimlerini sınırlama kapasitesine sahiptirler. Kant açısından, insanları bağlayan ve akla seslenen en yüksek etik ilkeler zamana ve duruma bağlı değil, evrensel ve zorunlu normlardır.Etik yargı içeren bir cümle, o cümleyi dile getiren kişinin duygularını, eğilimlerini ve tercihlerini aktarır; ancak etik yargılar bilişsel ve bilgisel içerikten yoksundur. İfadesi ise pozivitistlere aittir.

Tanrı’nın varlığına inanmanın inanmamaktan daha kazançlı ve faydalı olacağı argümanı Blaise Pascal’a aittir.

Özellikle Aydınlanma Çağı düşünürleri ve felsefi olarak onları izleyenlerde egemen olan bir kanı, aklın evrensel bir yeti olduğudur. “İnsanlara merhamet göstermek doğrudur”, “Acı çektirmek yanlıştır” veya “insan gücünü kötü niyetlerle kullanmamalı” gibi temel ilkeler aklı olan her yetişkin insanın bulabileceği normlardır. Tarihteki ünlü felsefeciler arasında yaygın olan etik ilkelerin bilgisini edinme aracı akıldır.

Epistemoloji ve metafizik alanlarında gerçekleştirilen çalışmalar nesnenin kendisini veya zihnin içini irdelemeye çalışırken, yorumsamacı felsefeciler en genel anlamıyla insan deneyimi ve yaşam dünyamız üzerine yoğunlaşmışlardır. Bu düşünürler açısından “genel anlamıyla insan deneyimi” kavramı –tahmin edilebileceği gibi– insan yaşamının yalnızca bilgisel (algısal ve ussal) yönünü değil, etik, estetik, poetik, dinsel, ve politik boyutlarını da anlama işlevinin içine sokmaktadır.

Tanrı’nın varlığına ilişkin ontolojik kanıtıyla tanınan filozof Aziz Anselm’dir. Anselm’in kanıtı, “Tanrı” kavramının irdelenmesi yöntemini kullanır.

Yukarıdaki ifade etik bir önerme olup, bu bilgi de etik bir ilke olarak karşımıza çıkar ve etik bilgi türüne girer.

Şıklar arasında etik bilgi olabilecek iyilik yapmak sevaptır, adil olduğumu hissediyorum, insanlara merhamet göstermek doğrudur. şıklarından "İyilik yapmak sevaptır" şıkkı din aracılığıyla "Adil olduğumu hissediyorum" şıkkı sezgi aracılığıyla ulaşılan bir bilgi türüne örnektir. Oysa "İnsanlara merhamet göstermek doğrudur" şıkkına akıl aracılığıyla ulaşılmıştır.

Usçu bir düşünür olan Kant, etik bilginin kazanılmasını aklın kullanımıyla ilişkilendirmiştir.

Kant açısından, insanları bağlayan ve akla seslenen en yüksek etik ilkeler zamana ve duruma bağlı değil, evrensel ve zorunlu normlardır. Kant bu ilkelere “zorunlu buyruk” veya “koşulsuz buyruk” adını verir.

Etik yargı içeren bir cümle o cümleyi dile getiren kişinin duygularını, eğimlerini ve tercihlerini aktarır; ancak etik yargılar bilişsel veya bilgisel içerikten yoksundur. O yüzden de etik içeriği olan cümleleri “bilmek” söz konusu olamaz. Bu görüş, açıkça görüleceği gibi, yukarıda aktardığımız görecelik itirazından daha radikal bir fikir ortaya koymaktadır. Göreceliği savunan düşünürler, etik önermelerin ve etik doğruların olduğunu ancak bunların yere ve zamana görece olduğunu, evrensel bir “etik ilkeler kümesi” olmadığını öne sürerler. Bilişsellik konusunu gündeme getirenler ise, etik cümlelerin doğru veya yanlış olamayacağını ve etiğin bilginin nesnesi olmadığını savunurlar.

Eğer bilgi çok temel bir anlamda “önermesel doğru” kavramına bağlıysa, bir romanın –bir tarih kitabından, gerçek anıların aktarıldığı bir yapıttan ya da yaşanmış olaylara sadık kalan bir belgeselden farklı olarak– bilgilendirici olması beklenemez. Pozitivistlerin deyimini kullanırsak, romanların bilişsel değeri yoktur; yalnızca duygusal, kişisel, toplumsal, politik ve benzeri açılardan değerli oldukları söylenebilir. Daha genel bir iddia şu şekilde dile getirilebilir: “X çirkindir” veya “Y Z’den daha güzeldir” türünden estetik içerikli yargılar, aynı etik içerikli cümlelerde olduğu gibi, olgulara karşılık gelmezler, bilişsel içerik taşımazlar.

Platon’un metafiziğine göre, idealar var olmaları için değişken dünyanın nesnelerine bağlı değillerdir. Öte yandan, doğadaki nesneler ontolojik olarak idealara bağlıdır, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (örnek:bir nesnenin karakalem çizimi) bağlı değillerdir. Ontolojik olarak son sırada yer alan sanatsal ürünler ise, varlıkları için fiziksel nesnelere bağlıdırlar. O halde, sanatsal ürünler (yani “taklitler”) hem ontolojik olarak varlık alanının en alt düzeyini işgal ederler hem de epistemolojik açıdan en zayıf anlamda ve düşük düzeyde “bilgi” içerirler. Platon’dan başlayarak pek çok felsefeci, sanatın ya da sanatsal ürünlerin “bilgi” içeriklerinin olamayacağını savlamıştır.