EPİSTEMOLOJİ - Deneme Sınavı - 9

“İdea”, temel anlamı itibarıyla, “içeriği genelde bir nesne veya bir özellik olan düşünsel ya da zihinsel durum” olarak tanımlanabilir. Örneğin, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, altıgen, Tanrı, Noel Baba gibi çok farklı türde idealar bulunmaktadır.

Temsiller veya idealar her zaman gerçeklikle örtüşmek zorunda değildir. Şu an gözlerimi kapatıyorum ve kafamda “kanatları olan bir inek” görüntüsü oluşturuyorum. Her ne kadar böylece kafamda kanatlı bir ine¤in ideası oluşmuş olsa da, bu ideanın maddesel gerçeklikte bir nesneye karşılık geldiğini öne süremem. Başka bir deyişle, kafamda bir kanatlı inek ideası gerçekten oluşuyor olsa da, o idea fiziksel gerçeklik içinde bir nesneye karşılık gelmiyor demek olası görünmektedir. Doğru yanıt D'dir.

Duyu verilerinin dünya bilgimizin tümünün temelinde yattığı ve bizim “bilgi” adını verdi¤imiz her bilişsel durumun o temele yaslanması gerektiği fikri, Locke’ın  felsefesinin ana düşüncelerinden biridir. Öte yandan, bizim beş duyumuzun doğumla birlikte işlevsel duruma geldi¤i de açıktır. Bu iki düşünce bir araya geldiğinde, Locke’ın insan zihnine ilişkin nasıl bir resim sunduğu ortaya çıkar. Locke’a göre insan zihni doğum anında “boş bir levha” (Latincesiyle, “tabula rasa”) gibidir. Yaşadığımız deneyimler bu boş levhanın üzerine zaman içinde “yazarlar” ve böylece dünya bilgimiz birikimsel bir şekilde oluşur.

Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartes’in iyimserliğine sahip değildir. Zihnin gerçekliği bilme süreçleri her zaman kesinlikten uzak olmak zorundadır. Locke, Tanrı’nın insanları bilme yeteneği ve ahlaki doğruları bulma kapasitesiyle yarattığı düşüncesindedir. Buna karşın bu bilginin kayda değer epistemolojik  sınırlarının olduğu da açıktır. Örneğin, Locke’a göre, eğer bir norm veya buyruk Tanrı’dan geliyorsa, o tartışmasız bir şekilde doğrudur. Ancak sorun, bizim böyle bir buyruğun gerçekten Tanrı’dan geldiğini sıınırlı bilişsel olanaklar dâhilinde nasıl bilebileceğimizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yoluyla maddesel gerçekliği bilmemizle ilgilidir. Eğer bilginin temelinde duyusal veriler varsa, bunlardan hareketle gerçekli¤in esas yapısını bilme işlevi kesinlikten oldukça uzak bir şekilde gerçekleşmek zorundadır. Kesinlik tavrından uzak bu tutumla Locke’ın deneyimciliği ile epistemolojinin daha "az iddialı" bir kimlik edindiği söylenebilir.

Hume’a göre, zihnimizde “nesnelerin algıdan bağımsız ve sürekli var olma”ideasını oluşturan yetimiz imgelemdir (hayal gücü).

Biz dünyadaki etki-tepki çiftlerini izlediğimiz zaman, evrenin yapısına ilişkin metafizik kimlikte ve kesinlik içeren bir bilgi edinmiş olur muyuz? Örneğin, “eli ateşe uzatma”nın bir neden ve “elin yanması”nın sonuç olduğu nedensel bir zincir düşünelim. Benim öznel algılarım açısından bakıldığında, bu örnekteki nedenselliğin zorunlu olduğunu düşünmemizin kökeninde ne yatmaktadır? Bunun, Hume’a göre tek bir yanıtı olabilir: Benzer etki-tepki örneklerinde aynı sonucun tekrarlandığını gözlemlemek. Gözlemlenen olgu aslında yalnızca “düzenli bir şekilde tekrarlanma”dır. Biz hiç bir zaman “zorunluluğu” gözlemlemeyiz. Ancak bu tür düzenli tekrarlar oldukça, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk ideası türetir. Bu da, bir sonraki “etki” gerçekleştiğinde, daha önceden pek çok kez algılanan “sonuç”un zorunlu olarak ortaya çıkacağına dair bir beklentiye girmemize yol açar. Bizim dünyada var olduğunu sandığımız “zorunluluk”, aslında, zihnin alışkanlık sonucu belli bir “etki” ile belli bir “tepki”yi (veya sonucu) bağdaştırarak bir beklenti üretmesinden başka bir şey değildir. Buna karşın, elimi ateşe bir sonraki uzatışımda yanma hissi duymamam mantıksal olarak tamamen olanaksız bir durum değildir. O hâlde, benim zihinden bağımsız varlık alanında gerçekleşen zorunlu (metafizik) bir bağıntıyı biliyor olmam olanaksızdır. Örneğin, benim bir sonraki ateşe elimi uzatma hareketinde elimin yanacağını şu an bilemem. Bu konudaki aşırı güvenimiz, eğer Hume haklıysa, yanlış temellendirilmiş bir güvendir. Ortada bir “zorunluluk” varsa, bu gerçekliğe ait bir zorunluluk değildir. “Zorunluluk”, tekrarlamalar sonucu zihnimizde türeyen bir ideadır. Kısacası, dürüst olursak, bizim bildiğimiz zorunluluk “dışarıda” değil, “içeridedir”.

Berkeley’in görüşünü ilginç kılan bir nokta, ontolojik anlamda ideacılığı ve epistemolojik açıdan da deneyimciliği açıkça savunmuş olmasıdır.

Berkeley’e göre, bir idea, yalnızca bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten arınmış maddeyi temsil edemez. Düşünce, içinde düşünsel unsurlar olmayan varlığı (maddeyi) kavrayamaz. Bizim nesne olarak tanımladığımız ve kavradığımız bir şeyin, hiç kimse onu algılamasa da “algılandığı hâliyle var olacağını” düşünmek gerekçelendirilmesi olanaksız bir fikirdir. Berkeley’in meşhur ifadesiyle söylersek, “Var olmak, algılanmaktır”.

Şüpheci düşüncenin adım adım nasıl ilerleyebileceğini en iyi gösteren felsefecinin ise René Descartes olduğu genel olarak kabul edilir.

Modern Çağın başlangıç noktasında duran Descartes’ın son derece kökten olan yönteminin arkasında yatan asıl neden, bilgilenme serüveni konusunda taze bir başlangıç yapıp, Orta Çağ’ın insanları düşünsel olarak yavaşlatan ve dogmatikleştiren yüklerinin akıl üzerindeki etkilerini ortadan kaldırma arzusudur.

Descartes’ın Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Türkçeye çevirisiyle ilk Felsefe Üzerine Düşünceler veya kısaca Düşünceler) başlığı altında sunduğu irdelemeler, okuyanı şaşırtan ve felsefi merakları olanların da oldukça ilgisini toplayacak bazı ifadelerle başlar.

Elbette şüphecilik her zaman yöntemsel olmak zorunda değildir. Felsefe tarihinde, Descartes’tan farklı olarak, şüpheciliği samimiyetle ve sonuna kadar savunan düşünürler çıkmıştır. Bu düşünürlerin bazıları Sokrates gibi tek bilebileceğimizin “bilgi sahibi olmadığımız” olduğunu savlarken, bazı daha radikal olan felsefeciler ise, bu kadarını bile bilemeyeceğimizi öne sürmüşlerdir.

Descartes şüpheci akıl yürütmenin en güzel örneklerini sergilemiş olsa da, kendisi şüpheci fikirlere sahip bir düşünür değildi. Descartes’tan sonra gelen felsefeciler arasında şüpheci eğilimleri en belirgin olan›, İskoç düşünür David Hume’dur (1711-1776).

Çıkarım, en az bir öncülden hareket edilen ve bir sonuca varılan düşünce zincirine verilen addır.

Tümdengelimsel çıkarım, veya kısaca tümdengelim, öncüllerden sonucun %100 kesinlikle çıktığı durumlar için kullanılır.

Deneyimin bize söylediği nedir? “Güneşin yarın doğacağını bilme” çıkarımını destekleyen deneyim duruma Hume’cu bir açıdan bakarsak geçmişte her sabah güneşin ufuk noktasında belirmiş olmasıdır.

İngiliz felsefesinin önemli düşünürlerinden olan G.E. Moore (‘Muur’ okunur) özellikle şüpheci düşüncelere karşı aldığı sağduyusal tavırla tanınır.

Moore’a göre, nesnelerin “var olmaları” onların zihnin dışınnda, zaman ve mekân içinde var olmaları anlamına gelir.

Biz insanların dünyanın etkilerine bilinçli bir şekilde açık canlılar olmamızın sonuçlarından biri, bilgi edinebilen, bilgi yoluyla karmaşık işler başarabilen varlıklar olmamızdır. Bu da bizi bu ünitenin ana teması olan bir noktaya getirir: Genel olarak ifade edildiğinde, insan denen canlıyı insan yapan (ve kayda değer bir düzeyde diğerlerinden farklı kılan) en önemli özelliklerden birinin bilgi kavramı veya bilginin gerçekleşmesinde yattığını düşünürüz.

Yunanca bir deyim olan logos, biyoloji, psikoloji, epistemoloji gibi disiplin adlarında son ek olarak da yer alır ve “açıklama”, “gerekçe”, “sebep”, “mantık”, “bilim”, “kelam” gibi değişik anlamlara gelir. Logos, en genel anlamıyla, “akla ve akılcılığa ait olan” ile ilintilendirilmiştir.