EPİSTEMOLOJİ - Deneme Sınavı - 7

Üst düzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsamında kullanılan merkezcil ve kritik kavramların önemli bir kısmı günlük dilden devralınan bildik kavramlar olsa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramları daha açık hale getirerek ve bazen de belli bir oranda dönüştürerek kullanırlar. Ancak deneysellik kavramı, epistemoloji içerisinde kullanılan kavramlara ters düşen bir terimdir.

“Doğru” kavramı, bilgi üzerine düşünen felsefeciler için çok büyük bir öneme sahiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta şudur: Pek çok Batı dilinde ‘doğru’ ve ‘yanlış’ deyimlerinin normatif ve betimleyici kullanımları için birbirinden ayrı kelimeler kullanılırken, Türkçede farklı bir durum gözlenir. Dilimizde “doğru” ve “yanlış” hem normatif hem de tasvire yönelik anlamlar barındırmaktadır. Betimleyici bağlamlarda ortaya çıkan bu kullanım kapsamında, bir önerme için “doğru” nitelemesini kullanmak, onun dünyada olan olgularla uyum içinde olduğunu belirtme anlamını taşır. Örneğin, “Tavuklar uçabilir” ve “New York İtalya’nın başkentidir” önermelerinin “doğru” olmadığını söylediğimiz zaman söz konusu olan durum budur.

‘Bilişsel’ sıfatı, genelde, bir “üst düzey zihinsel işlevler yelpazesi” için kullanılır. Bu yelpazenin kapsamındaki işlevlerin en önde gelenleri duyular aracılığıyla algılama, bellek işlevleri, akıl yürütme ve bilgilenmedir. Bu işlevlerin tümü, üst düzey zihinselliği gerektiren süreçler içerir. Bilişsellik, bilgi kavramını da içine alan daha geniş bir kümedir. ‘Bilişsel’ sıfatı da, buna uygun olarak, ‘bilgisel’ sıfatına göre daha geniş bir anlama karşılık gelmektedir.

Platon’un kullandığı kavramların ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluşturduğu düşüncesi, Platon’un diyaloglarıyla ilk karşılaşanların sıklıkla edindiği bir izlenimdir. Ancak Platon’un kuramının neye işaret ettiğini ve neden önemli olduğunu anlama yönünde samimi bir çabaya girenler genellikle bu yazıların günümüz için de geçerli olan kritik felsefi ve özelde epistemolojik mesajlar içerdiğini fark etmeye başlarlar. Benzer düşünceleri Descartes ve onu izleyen Yeni Çağ felsefecileri için de söyleyebiliriz. İngiliz felsefeci Alfred Whitehead tüm Batı Felsefesi’nin Platon üzerine yapılmış dipnotlar olduğunu ileri sürmüştür.

Epistemolojinin temel konuları ve sorunları kapsamında bilginin kaynağı, tanımı, kavramsal çözümlemesi ve olanaklılığı konuları ele alınmaktadır. Bilginin değeri ise epistemolojinin temel konularından biri değildir.

Descartes, dogmatizmden, otoritenin etkisinden, yanlı bakış açılarından, eski alışkanlıklardan, irdelenmeden benimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yürütme hedefi taşımaktadır. Bu nedenle de sosyal normlardan, büyüklerinden fikirlerinden, alışkanlıklardan ve otoritenin sunduğu bilgilerden uzak bir şekilde; kişinin sorgulama yoluyla kendi fikirlerine ulaşması davranışı Descartes’in felsefi perspektifine uygun bir bilgiye ulaşma davranışıdır.

“Norm”, en genel hâliyle, “düzenleyici ilke veya kural” kavramına işaret eder. Etik kurallar normatif önermelerin en bilinen örnekleridir. Seçeneklerde sunulan “büyüklere saygılı davranılmalıdır” ifadesi bu kapsamda normatif bir önerme olarak kabul edilebilir. “Normatif” kavramının tersi “betimleyici”, “anlatıcı” veya “tasvir edici”dir. Diğer seçeneklerde sunulan bilgilerin de bu tanımlamaya örnek oluşturduğu görülmektedir.

Soruda açıklaması verilen kavram “önerme”dir. Önermeler, doğru ya da yanlış olsunlar, birer iddia içermektedirler.

‘Bilişsel’ sıfatı, genelde, bir “üst düzey zihinsel işlevler yelpazesi” için kullanılır. Bu yelpazenin kapsamındaki işlevlerin en önde gelenleri duyular aracılığıyla algılama, bellek işlevleri, akıl yürütme ve bilgilenmedir. Bu işlevlerin tümü, üst düzey zihinselliği gerektiren süreçler içerir. Duygulanım ise duygularla ilgili bir süreçtir.

İnsanlar genelde dünyaya ve evrene dair inançlarının doğru olmasını arzu ederler fakat bir inanç, inanç etiketini hak etmek için doğru olmak zorunda değildir. Bu nedenle insanların sahip olduğu inançlar doğru olabileceği gibi, yanlış da olabilir.

‘Bilişsel’ sıfatı, genelde, bir “üst düzey zihinsel işlevler yelpazesi” için kullanılır. Bir sorunun çözümünde alternatif yollar üzerinde düşünmek de bu tür bir işlevi gerektirmektedir.

Etik kurallar, normatif önermelerin en bilinen örnekleridir. Bu nedenle soruda geçen ifade etik bir kuralı vurguladığından, normatif cümle örneğidir.

Kanıtların yalnızca olumlu oldukları ve insanların inançlarını her zaman doğrulayacakları iddia edilemez. Bir inanç, elde edilen bir kanıtla doğrulanabileceği gibi yanlışlanabilir de.

Bir önerme için “doğru” nitelemesini kullanmak, onun dünyada olan olgularla uyum içinde olduğunu belirtme anlamını taşır. Bu nedenle, A, B, C ve E seçenekleri doğru ya da yanlışlığı tartışmaya açık olan inanç kavramına örnek olabilecekken; “Türkiye’nin başkenti Ankara’dır” seçeneği ise bir önermesel doğru örneğidir.

Evrene dair inceleme ve araştırmalar hâlen kesintisiz bir şekilde devam ediyor olsa da, kozmos artık bizim için “eski çağlardaki bilgi düzeyiyle karşılaştırıldığında” görece olarak epeyce bilindik ve anlaşılır bir durumdadır. Bu nedenle de doğaya ilişkin pek çok bilgiye hali hazırda sahip olan günümüz insanının eski çağlarda yaşayan insanlarla kıyaslandığında daha az meraklı olduğu söylenebilir.

Antik dönemin ilk düşünürlerinin başka bir deyişle, Sokrates öncesi dönemde fikir üreten felsefecilerin ortak bir özelliği, doğanın düzeninin anlaşılması sorunsalına gösterdikleri özel ilgidir. Sokrates’le gelen önemli bir değişim ise, insanın etik varlığı ve yaşama biçimi konularının felsefede ön plana çıkmaya başlamasıdır. Etik ve politik konular, Sokrates’i izleyen Platon ve onun öğrencisi olan Aristoteles için de çok büyük önem taşırlar.

Platon varlık hiyerarşisinde en alta kelimenin tam anlamıyla “kopyaları” (yani, sudaki yansımaları, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal çalışmaları, vb.) koymuştur. Varlıksal değer sıralamasında bunların bir üstünde, fiziksel dünyanın algılar aracılığıyla kavranabilecek nesneleri (yani doğadaki nesneler) gelmektedir. En tepede ise akıl yoluyla kavranabilecek “ideal” ve “değişmeyen” varlıklar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktadır.

“Tikel” kavramı, nesnelerin tekliğini ve kendileri olma durumunu ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu kapsamda, hayvan, kutu, ev ve araba denildiğinde aklımıza bu kavramların içinde yer türlü örnekler gelebilir. Örneğin hayvan kavramı için kedi, köpek, kuş örneklerinin gelmesi gibi. Oysa dünya denildiğinde aklımıza yalnızca tek bir nesne gelmektedir.

“Tümel” kavramı, tikelleri tanımlayan tür adları ve tikellerin edindiği nitelikler için kullanılmaktadır. Bu kapsamda, Rusya, Madonna, Neptün ve Platon kavramı tek bir nesneye işaret ederken, mevsim kavramı ise bir niteliğe işaret etmektedir.

Platon, bizim gündelik kullanımımızdan oldukça farklı bir şekilde, ‘bilgi’ (episteme) sözcüğünü “ideaların bilgisi” olarak ayrı bir statüde tutmuş ve normal algısal yollardan edinilen bilgi için ‘kanı’ (doksa) deyimini kullanmıştır.