EPİSTEMOLOJİ - Deneme Sınavı - 15

"Descartes, aldığı eğitimin ve eleştirmeden benimsediği fikirlerin sonucu olarak, kişisel bilgi dünyasının güvenilirlikten oldukça uzak bir yapıda oluştuğuna ilişkin inancını açık yüreklilikle ifade eder. Ayrıca, inandığı önermeler arasında ne kadar çok yanlışın bulunduğunu görmenin kendisini düşünmeye sevk ettiğini belirtir. Bu sakıncalı ve rahatsız edici durum karşısında bulduğu çözüm, daha önceden mutlak doğru veya güvenilir bilgi olarak aldığı şeyleri doğru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, sağlam epistemolojik temellere ulaşmak ve inanç/bilgi sistemini bu sağlam temeller üzerinde yapılandırmaktır."

"“fiziksel olanaksızlık” ile “mantıksal olanaksızlık” kavramlarını karşılaştıralım. Bir olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaksız olması, o olgunun bizim içinde yaşadığımız ve anladığımız fiziksel dünyanın görünen yapısıyla çelişmesi anlamına gelir. Örneğin, bir insanın pencereden atladığında düşmeyip uçmaya başlaması fiziksel açıdan olanaksızdır. Ancak, pencereden atlayıp uçmak gibi fiziksel anlamda olanaksız olan durumların gerçekleştiğini ben kafamda canlandırabilirim. “Mantıksal olanaksızlık” kavramı ise, içinde yaşadığımız evrenin mantıksal yapısıyla çatışan durumlar için kullanılır. Bizim evrenimizde bir üçgenin dört kenarlı olması olanaksızdır. Bu olanaksızlık, fiziksel bir olanaksızlıktan çok daha büyük bir olanaksızlık türüdür çünkü, fiziksel olanaksızlıklardan farklı olarak, mantıksal açıdan olanaksız bir durumu kafamızda bile canlandıramayız."

"“Mantıksal olanaksızlık” kavramı ise, içinde yaşadığımız evrenin mantıksal yapısıyla çatışan durumlar için kullanılır. Bizim evrenimizde bir üçgenin dört kenarlı olması olanaksızdır. Bu olanaksızlık, fiziksel bir olanaksızlıktan çok daha büyük bir olanaksızlık türüdür çünkü, fiziksel olanaksızlıklardan farklı olarak, mantıksal açıdan olanaksız bir durumu kafamızda bile canlandıramayız."

"Moore’un tartışmasının başında gündeme getirdiği önemli bir konu “nesnelerin varlığı” kavramının açıklanması ile ilgilidir. Bu konudaki soru işaretlerini ortadan kaldırmak için, Moore “nesnelerin varlığı” kavramından “zihnin dışında, zamanmekân içinde var olmayı” anladığını söyler. Bu önemli bir açıklamadır, çünkü bazı düşünürler nesnenin öznel veya zihinselliğe ait nitelikler barındırdığını, yani tamamen özneden bağımsız olmadığını düşünmeye eğilimlidirler. Moore’un sözünü ettiği “nesne” ise, sağduyumuza da uygun bir şekilde, fiziksel özelliklere sahip ve zihinden bağımsız niteliğinde bulunmaktadır."

"Descartes’ta gördü¤ümüz şüpheci akıl yürütmelerinin onun felsefi yönteminin bir parçası olduğudur. Descartes’ın şüphesi yöntemsel şüphe olarak bilinir. Başka bir deyişle, Descartes kendi felsefi kuramını savlayabilmek için şüpheyi bir yöntem olarak kullanmakta ve böylece şüphelenilmeyecek sağlamlıkta bazı fikirlere ulaşmaya çalışmaktadır."

"Maddeci düşünürler nesnelerin algılardan bağımsız bir şekilde var olduğunu savlar; ancak biz bir nesneyi kavradığımızda, o nesne ister istemez bizim “zihinselliğimizde canlanan” bir nesne olmaktadır. Maddeciler, zihnin işlevlerinin hiç etkilemediği bir “madde” kavramından söz ederler. Berkeley’e göre bu olanaksızdır. Zihinselliğin hiç girmediği bir varlığı zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim “maddesel” olarak nitelediğimiz her şey, bu anlamda, zihinselliği ve algılanmayı gerekli kılar. Onun deyimiyle: “Var olmak algılanmaktır”."

"Bir cümleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kaynağının duyu verileri ve algılar olduğunu savlayan epistemolojik görüşe deneyimcilik adı verilir."

"Hume’a göre bir nesnenin bağımsız ve sürekli olarak var olduğu konusundaki ideamızın kaynağı algının kendisi olamaz. Tek başına alındığında algı, kesintiler içeren bir süreçtir. Gözlerini kapayan veya kulaklarını tıkayan bir insan için, nesne algısal boyutta devamlılığını yitirir. O hâlde nesnenin sürekli varlığının bilgisini algılar veremez."

"“Duyu verisi” ve “algı” arasındaki fark, bu bilişsel durumların karmaşıklık düzeyi ile ilgilidir. Örneğin, bitkiler dâhil çoğu canlı ısı ve ışığa duyarlıdır. Başka bir deyişle, dünyaya duyusal olarak açıktırlar. Ancak “algı” (örneğin, görmek veya işitmek) bitkilerin değil hayvanların gerçekleştirebileceği işlevlerdir."

"Locke’a göre insan zihni doğum anında “boş bir levha” (Latincesiyle, “tabula rasa”) gibidir. Yaşadığımız deneyimler bu boş levhanın üzerine zaman içinde “yazarlar” ve böylece dünya bilgimiz birikimsel bir şekilde oluşur. Dünya bilgimizin en temelinde duyu algılarından gelen idealar olsa da, insanlar basit ideaları birleştirerek soyutluk derecesi çok yüksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihnimizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu algılarından türemiş olma durumundadır. Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal düzeyde doğuştan ideaların olamayacağını savlar."

"Bir bebeğin görme ve işitme yeteneklerinden tamamen yoksun olarak doğduğunu varsayalım. Renklerin ve seslerin olmadığı bir dünyada büyüyen bu çocuğun bilişsel dünyası nasıl oluşurdu? Doğal olarak, bu tür engellerle doğan bir çocuğun zihninde “sarı” veya “hışırtı” gibi idealar olmayacaktı. Örneğimizi daha çarpıcı hâle getirmek için, o çocuğun kapalı bir ortamda, dokunma, koku ve tat duyularının da en az düzeyde uyarıldığı bir ortamda büyütüldüğünü varsayalım ve şu soruyu soralım: Basit (yani, “duyusal”) verilere sahip olmayan bir insan karmaşık bir ideaya sahip olabilir mi?... bebek, basit duyu verilerinden yoksun olmanın bir sonucu olarak, dünyaya ilişkin karmaşık şeyleri de bilemeyecekti. Bu fikri genelleştirerek söylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, basit veya karmaşık hiçbir idea oluşturamayacaktır."

"Maddeci düşünürler nesnelerin algılardan bağımsız bir şekilde var olduğunu savlar; ancak biz bir nesneyi kavradığımızda, o nesne ister istemez bizim “zihinselliğimizde canlanan” bir nesne olmaktadır. Maddeciler, zihnin işlevlerinin hiç etkilemediği bir “madde” kavramından söz ederler. Berkeley’e göre bu olanaksızdır. Zihinselliğin hiç girmediği bir varlığı zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim “maddesel” olarak nitelediğimiz her şey, bu anlamda, zihinselliği ve algılanmayı gerekli kılar. Onun deyimiyle: “Var olmak algılanmaktır”.

"Maddeci düşünürler nesnelerin algılardan bağımsız bir şekilde var olduğunu savlar; ancak biz bir nesneyi kavradığımızda, o nesne ister istemez bizim “zihinselliğimizde canlanan” bir nesne olmaktadır. Maddeciler, zihnin işlevlerinin hiç etkilemediği bir “madde” kavramından söz ederler. Berkeley’e göre bu olanaksızdır. Zihinselliğin hiç girmediği bir varlığı zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim “maddesel” olarak nitelediğimiz her şey, bu anlamda, zihinselliği ve algılanmayı gerekli kılar. Onun deyimiyle: “Var olmak algılanmaktır”."

"Nesneye ilişkin algılayabildiğimiz her özellik sürekli değişim hâlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam ettiğimizi düşünürüz. Bu noktada sorulması gereken soru şudur: “Tüm değişimlere karşın aynı nesneyi algılamakta olduğumuz” bilgisini bize sağlayan kaynağın algılar olması olanaklı mıdır? Descartes’ın buna yanıtı olumsuzdur. Nesnedeki değişimleri duyular aracılığı ile biliyor olduğumuz doğrudur. Ancak tüm değişimlerin ardında, varlığını kesintisiz olarak sürdüren, belli bir nesnenin yatmakta olduğu bilgisini akıl yoluyla ediniriz. Deneyimci bir düşünürün iddiasının aksine, bu bilgiyi algılar veremez. Başka bir şekilde ifade edersek, “nesnenin, algılanabilir bazı nitelikleri kendi üzerinde barındırdığı” bilgisi (veya tözün var olduğuna ilişkin ideamız) doğuştan sahip olduğumuz bir bilişsel durumdur. Nesnenin, değişimler geçirmesine rağmen aynı nesne olduğu bilgisi gözlemsel deneyimlerimiz aracılığıyla öğrendiğimiz bir şey olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, aklımızın olanakları aracılığıyla ortaya çıkabilecek bir bilgidir."

"Deneyimcilerin kabul ettiği iki bilgi türüne ek olarak sentetik a priori de olanaklı mıdır? Başka bir deyişle, hem doğruluğu kesin ve evrensel olan hem de bilgi içeriği boş olmayan bir önerme tipi var mıdır? Kant’a göre, metafizik bilginin olanaklılığı bu tip önermelerin varlığına bağlıdır. Hangi önermeler sentetik a priori türü içinde yer alır? Kant’ın şaşırtıcı iddiası aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduğudur. Bu şaşırtıcıdır çünkü pek çok kişi normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olacağını düşünmeye eğilimlidir. Örneğin, “2+3=5” önermesinin analitik olduğuna inanmamızın esas bir nedeni “5” kavramının “2+3” kavramı tarafından içerildiğini düşünmemizdir. Ayrıca eğer “2+3=5” sentetik ise, bu durum “2+3”ün “5” kavramını içermediğini gösterir. Ancak bu nasıl olanaklıdır? Kant’a göre “2”, “+” ve “3” kavramlarının bir araya getirilmesi ile “5” kavramı eşlenik değildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek için başka bir aritmetik eşitliği göz önüne alalım: 2+3=4+1. Bu eşitlikte “2+3” kavramı “4+1” kavramını içerir mi? Bu sorunun yanıtı “hayır” gibi görünmektedir. “iki artı üç” kavramsal olarak “Dört artı bir”den oldukça farklı bir düşünceyi dile getirir. O hâlde, eğer Kant haklıysa, aritmetik (ve geometrik) önermeler sentetik a prioridir."

"Analitik-sentetik ayıımı cümle yapısı ile ilişkilidir. Analitik cümleler dünyaya ilişkin yeni gözlemsel bilgi içermezken, sentetik cümleler yüklemleri öznede içerilen bilgilerin ötesine geçen cümlelerdir."

"Analitik-sentetik ayıımı cümle yapısı ile ilişkilidir. Analitik cümleler dünyaya ilişkin yeni gözlemsel bilgi içermezken, sentetik cümleler yüklemleri öznede içerilen bilgilerin ötesine geçen cümlelerdir."

"Sentetik a priori cümlelerinin olanaklı olması şu anlama gelir: Bazı önermeler (ve bilgi türleri) hem evrensel olarak doğrudur hem de bu evrenselliğin nedeni mantıksal ilişkiler (yani, boş içerikler) değildir. Başka bir deyişle, “Her olayın bir nedeni vardır” türü genel ilkeler insanların bilişsel kapasitelerinin uygun olması nedeniyle bilebileceği önermelerdir."

"Usçuluğun en temel tezini özsel olarak inceledik. Usçular bilgimizin biricik kaynağının algılar olamayacağını savlarlar. Daha açık olarak, bilginin olanaklı olabilmesinin temel koşulunun aklın doğuştan getirdiği belli kapasiteler veya kavramların varlığı olduğunu öne sürerler."

Antik dönemin ilk düşünürlerinin ortak özelliği doğanın düzeninin anlaşılması sorunsalına gösterdikleri özel ilgidir. Sokrates'ten sonra ise insannın etik varlığı ve yaşama biçimi konuları ön plana çıkmıştır.