ENGELLİLERLE SOSYAL HİZMET

Engellilerin istihdamı konusundaki politikaların yetersizliği, engellilerin istihdamdan önce
yeterince eğitilememeleri, engellilerin eğitim ve vasıf düzeylerinin düşük olması, genel
olarak toplumun engellilere yönelik önyargıları, işverenlerin engellilere yönelik olumsuz
tutumları vb. nedenler engelli istihdamı önündeki başlıca engellerdir. Bütün bu engellerin
yanı sıra engellilerin çalışma yaşamında karşılaştıkları sorunlar nedeniyle istenen başarıyı
elde edememeleri de işsiz engellilerin istihdamını güçleştiren yeni bir etkene dönüşmektedir.

Toplumun en dezavantajlı kesimlerinden olan engelliler, birçok alanda olduğu gibi çalışma yaşamına da tam ve etkin bir katılım sağlayamamaktadır. Birçok sosyal, ekonomik ve kültürel problemle başa çıkma zorunluluğu olması, engelli bireylerin çalışma yaşamına yeterince katılamamalarına neden olmaktadır.

Engellilerin çalışma hayatına dahil edilmesinin sosyal açıdan gerekliliği kadar ekonomik açıdan gerekliliği oldukça önemlidir. Engelli bireylerin maddi açıdan bir gelire sahip olma ihtiyacı engelli olmayan bireylere göre daha fazladır. Engelli bireylerin kimi zaman çok ciddi külfetler doğuran tedavi masrafları vardır. Bunun yanında bakmakla yükümlü
oldukları aile bireyleri veya kendilerine bakan yakınları mevcuttur. Bu amaçla düzenli bir gelir engellilerin bu gereksinimlerinin karşılanması için oldukça önemlidir. Toplumların genel refah düzeyinin Toplumun tüm bireyleri için önemli olan çalışma hakkı, engelliler için, yaşadıkları topluma katılmada kilit rol oynamaktadır yükselmesi ancak yüksek bir istihdam seviyesinin sağlanmasıyla mümkün olacaktır. Her ülkenin sahip olduğu üretim kaynaklarından en önemlisi insan gücüdür.

Ülkemizde işyerlerinde 1475 sayılı İş Kanunu gereğince %3 oranında engelli istihdamını zorunlu kılan yasal düzenleme vardır.

Genel olarak engellilerin istihdamı ile bağlantılı yaşanan sorunları beş noktada ele
almak olanaklıdır:
1. Bunlardan ilki ülkemizde, henüz engellileri de gözeten sistemli bir iş analizi ve
meslek tanımlaması çalışmasının yapılmamış olmasıdır. Bugün engellilerin, sahip
oldukları engelden kaynaklanan özellikleri ve nitelikleri de dikkate alınarak, hangi
işlerde çalışabilecekleri konusunda, elde ciddi bir araştırma, bir çalışma bulunmamaktadır. Engelliler çok sayıda işte, kendi kendilerine yaptıkları girişimlerle çalışma deneyimleri yaratmaktadırlar. Oysa gelişmiş ülkelerde iş analizleri, meslek
tanımları son derece önemlidir. Engelliler hangi işleri yapabilir? Bu iş, bu meslek
hangi eğitim sürecinden geçildikten sonra yapılabilir? Bu eğitim sürecinin özellikleri ve aşamaları nelerdir? Bütün bunların ayrıntılarının belirlenmesi gerekir. İş
piyasası, eğer belirli niteliklerle donatılmış bir iş gücüne gereksinme duymuyorsa,
iş gücünü, bu niteliklerle donatmayı sürdürmek, bir yandan boşa giden emek ve
para, diğer yandan da bu niteliklere sahip işgücünün işsizliğine kapı aralamaktır.
Yani, her insanı olduğu gibi, engellileri de iş piyasasının özellikleri ve gereksinimleri doğrultusunda eğitmek, özellik kazandırmak ve iş piyasasına hazırlamak gerekir.
2. Engellilerin istihdamını güçleştiren sayısız neden arasında eğitim ve rehabilitasyon konusundaki yetersizlikler büyük yer tutmaktadır. Bugün ülkemizde ne yazık
ki engelliler için yeterli eğitim ve rehabilitasyon (mesleki eğitim ve rehabilitasyon
dâhil) merkezi bulunmamaktadır.
3. İçinde bulunduğumuz iktisadi yapının, engellileri de içerecek bir şekilde düzenlenmemiş olması, işverenlerin engellileri çalıştırmak konusundaki çekingenlikleri
ve önyargıları da istihdamın önündeki engeller arasındadır. Bazı işler vardır ki engelliler bunları gerçekten diğer insanlardan daha iyi yapabilmektedir, bunlar kanıtlanmıştır. Toplum bu konuda bilinçli değildir. Bu bilinç olmadığı için de özellikle,
işveren kesimi, “acaba yapabilirler mi” kaygısı içerisinde hareket etmektedirler.
İşe alınan engellinin o iş ortamında başarılı olabilmesi, üretken olabilmesi için de
işyerinde bazı düzenlemeler yapılmalı, önlemler alınmalıdır. Bunlar yapılmadığı
zaman da çalışan engellinin işe yaramadığı, üretken olamadığı gibi bir kanaatin oluşmasına kapı aralanmakta; bu da henüz istihdam edilemeyen insanların önüne
yeni engeller çıkarmaktadır.
4. Bir başka güçlük de engelli istihdamını kolaylaştırmada kullanılan araçların yeterince geliştirilmemiş olması ve uygulanmamasıdır. Dünyanın her yerinde engellilerin, istihdamı ile ilgili bazı kolaylaştırıcı yollar aranmakta ve uygulanmaktadır.
Örneğin, kota rejimi başka koşullarda istihdamında güçlük bulunan nüfus kesimleri için kullanılır. Ülkemizde işyerlerinde 1475 sayılı İş Kanunu gereğince %3 oranında engelli istihdamını zorunlu kılan yasal düzenleme vardır. Ayrıca bu uygulama (istihdamda pozitif ayrımcılık) eski hükümlüler, korunmaya muhtaç gençler ve terörle mücadele sırasında yitirilen kamu görevlilerinin yakınları için de uygulanmaktadır. Bunun dışında korunmalı iş yerleri uygulaması vardır. Zaman zaman bu uygulama eleştiri alsa da, halen bazı engelli kümeleri (örneğin ağır zihinsel engelliler) için özellikle önerilmekte ve kullanılmaktadır. Seçilmiş iş yöntemi, bazı işlerin yalnızca engelliler tarafından yapılması (örneğin santral işletmenliğini yalnız görme engelliler tarafından yapılması gibi) için onlara tahsis edilmesidir. Değişik esnek çalışma biçimlerinin (evde çalışma, evde üretim, yarım zamanlı çalışma v.s.)
engelliler için özellikle kullanılması da olanaklıdır.
5. Engellilerin istihdamla bağlantılı sorunları istihdam gerçekleştikten sonra da ortaya çıkmakta ve iş yaşamı içinde de sürmektedir. Bu aşamada engelliler sahip oldukları kişisel özellikleri ve nitelikleri ile bağlantılı pek çok sorunla karşılaşmaktadırlar. Bunlar, olumsuz iş ve işyeri koşullarından tutun da, çalıştığı işte karşılaştığı sosyal güvenlik sorunları, yetersiz ücret, işinde ilerleyememe, erken emeklilik gibi sayısız sorunları içeren geniş bir alana yayılmaktadır.

Engelli işçiyi işe alırken zaman zaman sorunlar yaşanmaktadır. Bunlar şöyle özetlenebilir:
• Türkiye şartlarında asgari ücreti kabul etmemektedirler.
• Özgüven problemi vardır. “Ben diğer insanlar kadar iyi üretemem”.
• Aciz, yardıma muhtaç olarak görülmektedirler. Aileler kendi sırtlarına bir yük olarak görüp, aciz insan psikolojisi ile yetiştirmektedirler. Bu önemli bir problemdir.
• Seçicilik problemi mevcuttur. Engelli işçilerde; “Özel sektör yerine Kamuda iş yok mu? Daha çok masa başı işler olsun? Öğrenme yoluna giderek zahmet çekmeyeceğim işler yok mu?” anlayışı hakimdir.
• Sosyal kurallara adaptasyonda sıkıntıları vardır. İnsanlar engellilere hep acıyarak yaklaşıp, onları bağımsız birer birey olarak görmediği için haliyle engellilere ayrıcalık beklemektedirler.
• Eşleştirme işleminden sonra ulaşım, toplu taşıma sorunu başlamaktadır. Çünkü
engellilerin pek çoğu bu sıkıntıyı yaşamaktadır.
• Toplu taşımada gerekli düzenlemelere gidilse bile bu kez işyerinin önünde (bekçi,rampa, vb.) engeller çıkmaktadır.
• İşletmeye girmeyi başarmış olsalar da, bu kez işverenler, sadece görüşmüş olmak için görüşmekte ancak istihdama sıcak bakmamaktadırlar.
• Yasal zorunluluk bulunması sebebiyle “Ben engelliyim ama ucuza çalışmam, daha iyi işler bulabilirim, beni işe almaya mecbursunuz” gibi düşüncesi olanlar vardır.
• Bazıları yolun uzun olduğunu söylemekte, işi bırakmakta ve çalışma şartlarını kendilerine uygun bulmamaktadırlar.
• İşi beğenmeyenler olduğu gibi işi kabul ettiğini söyleyip yolda fikrini değiştirenler vardır.
• İşe alınan personel bazen işe gelmemektedir. Çok fazla izin isteyen engelli işçilerde mevcuttur.
• Özellikle konuşma engeli olan bireyler iş görüşmelerine aileleri ile birlikte gelmedikleri için iletişimde sıkıntı yaşanmaktadır.
• İşveren açısından bakıldığında; çalıştırmak isteyip sosyal sorumluluk olarak görenler vardır. Bir de külfet olarak görüp çalıştırmak istemeyenler bulunmaktadır.
Tabii asla çalıştırmak istemiyorum, cezamı kesin diyenlerin sayısı da çok fazladır.
• Engellinin yapabileceği, sınırlılıkları doğrultusunda bir iş verilmezse sıkıntı oluşmaktadır. Engelliyi engeline ve kapasitesine uygun işlerde çalıştırmak lazımdır.
• Engelli bireylerin işe alımında konu ile ilgili belirli bir muhatabın olmaması gibi
konularda zaman zaman problem yaşanmaktadır.

Ülkemizde engellilerin istihdamı konusunda yaygın olarak kota yönteminin uygulanmakta olduğu görülmektedir. Ülkemizde engellilerin istihdamı konusunda uygulanan bu yöntemin temel üstünlükleri ve zayıflıklarını bulunmaktadır. Kota sisteminin diğer yöntemlere göre üstün olduğu noktalar: Kota yöntemi bir zorunluluğa dayanmasına rağmen işçi sayısı 50’yi aşan özel sektör işyerlerinin % 3, kamu işyerlerinde % 4 oranında engelli istihdamı ülkemiz açısından sağlanmış olmaktadır. Kota yöntemi engellilerin iş piyasalarına girmelerinin en kolay yöntemidir. İşverenlere kota kapsamında engelli işçi bulma noktasında Türkiye İş Kurumu aracılık etmektedir. Dolayısıyla engellilerin İş-Kur’a müracaat etmeleri gerekmektedir. Bu durum engellilerin mevcut işlere yönelik İş-Kur tarafından düzenlenen mesleki eğitim imkânlarından faydalanmalarına da yardımcı olacaktır.

Kişisel çalışma Yyöntemi, engelli bireyin kendi imkânlarıyla iş hayatına atılarak çalışmasını ifade eden bir yöntemdir. Yine imkânları mevcut ise bireyin, eğer aldıysa eğitimine yönelik iş bulması çok daha kolay olacaktır. Bu yöntem daha çok, maddi ve manevi olanaklara sahip bireyler için kolay uygulanabilecek yöntemdir.

Korumalı istihdam, kişisel noksanlıkları veya engelleri nedeniyle yaşamlarını normal bir mesleki faaliyetle kazanamayacaklar için özel olarak düzenlenip, kurulan işyerlerindeki istihdam türüdür. Bu yöntem hem kota rejimini hem de ayrımcılığı önlemeye yönelik mevzuat yöntemini kabul eden ülkeler tarafından uygulanmaktadır. Genellikle engellilerin istihdamı devletin yasal müdahaleleri ile gerçekleşmektedir.

Türkiye’de sosyal güvenlik kapsamında olmak engelliler için ayrı bir önem taşımaktadır. Türkiye’de engellilerin sosyal güvenliği sosyal sigortalar ve genel sağlık sigortası kapsamında sağlanmaktadır. İlgili kanun, sosyal sigorta kurumları kapsamında kamu ve özel sektörde işçi olarak çalışanlar, ücret karşılığı çalışan memurlar, hizmetliler ve diğer personel, esnaf ve sanatkârlar ve diğer bağımsız çalışanlar ile belirlenen usul ve şartlara uygun olarak iş kazaları, meslek hastalıkları, hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm hallerinde sigortalının veya iştirakçinin kendisine, eş, çocuk, ana ve babasına aylık bağlanması veya gelir ödenmesi ve sağlık (muayene, teşhis, tedavi, ilaç, iyileştirme vasıtaları) yardımı yapılmasını düzenlemektedir

Ülkemizde işyerlerinde 1475 sayılı İş Kanunu gereğince %3 oranında engelli istihdamını zorunlu kılan yasal düzenleme vardır.

Engelli istihdamı konusu sadece engelli birey ve ailesinin değil tüm toplumun sorunu olduğu gibi sadece çalışma hayatına has bir konu değildir. İstihdam öncesi okul eğitimi, mesleki eğitimler, işe ulaşım, iş yerlerindeki mimari yapının engellilere uygunluğu ve engelli bireyleri istihdam edecek olan işverenler ile engelli bireylerle çalışacak olan bireylerin onları kabulleniş durumları bu süreci etkileyen diğer faktörlerdir. Özetle engelli istihdamı sorunu çok boyutlu bir konudur (Alvar, 2014).

Seçicilik problemi mevcuttur. Engelli işçilerde; “Özel sektör yerine Kamuda iş    yok mu? Daha çok masa başı işler olsun? Öğrenme yoluna giderek zahmet çekmeyeceğim işler yok mu?” anlayışı hakimdir.

Küçük işletmelerde 49 ve 49 altı çalışan bulunabilir.

Ücret    konusunda yaşanan sıkıntılar oluyor: 1.3% , İŞKUR işe uygun engelli aday göndermiyor: 11.0%, İşe uygun / sektöre uygun özürlü bulamıyoruz: 31.6%, Vasıflı / mesleki eğitimli / kalifiye özürlü bulamıyoruz: 19.2%, Çalışma isteksizliği / istikrarsızlık / devamsızlığı oluyor: 7.4%

Kota yöntemi bir zorunluluğa dayanmasına rağmen işçi sayısı 50’yi aşan özel sektör işyerlerinin % 3, kamu işyerlerinde % 4 oranında engelli istihdamı ülkemiz açısından sağlanmış olmaktadır. Kota yöntemi engellilerin iş piyasalarına girmelerinin en kolay yöntemidir. İşverenlere kota kapsamında engelli işçi bulma noktasında Türkiye İş Kurumu aracılık etmektedir.

Korumalı işyeri kavramı, ülkemizde 2005 tarih ve 5378 sayılı Engelliler Kanunu’nun 14.maddesine istinaden hazırlanmış olan 30.05.2006 tarih ve (RG) 26183 sayılı Korumalı İşyerleri Hakkında Yönetmelik ile gündeme gelmiştir. 2013 yılında konu ile ilgili yeni yönetmelik yayımlanmıştır.

İşbirliğine dayanan bu yöntem ile engelliler öncelikle üyelerinin mevcut yeteneklerini değerlendirerek, yapacakları işe göre iyileştirme ve bir bağımsız kuruluş olarak ülke pazarında yerlerini alabilirler.

Engellileri kamu sektöründe istihdam eder

Engelliler %65’i sosyal güvenlik kapsamında iken: erkek engelliler için %67,96 ve kadın engelliler için ise %17,4’dür. Engelli erkeklerin %82,96’sının aktif sigortalı iken; engelli kadınlar için bu oranın %2,96’dir (http://www.ozida.gov.tr/araştırma/öztemelgösterge. htm). Bu oranlar, engelli kadınların sağlık yardımlarından pasif sigortalı olarak yararlanmaları yanında engelli kadın işgücünün, işgücüne katılım oranının düşüklüğü de göstermektedir (Kayhan Kuzgun, 2008).