ENGELLİLERLE SOSYAL HİZMET

Uluslararası alanda da engellilerin, kısıtlılıklarının derecesi istihdam edilmelerinde esas alınmakta ve işgücü piyasası koşullarında istihdam edilmeleri “open employment“ kavramı ile açıklanmaktadır (ILO, 1984).

Engellilerin sosyal yaşamla bütünleşebilmelerinin, toplumsal hayata tam katılımlarının sağlanması önünde yoksulluk, eğitim, ulaşım, fiziki çevre ve konut, rehabilitasyon, engeli için gerekli araç-gereçlerin temin edilememesi ve de istihdam gibi birçok sorunlar mevcuttur. Engellilere yönelik istihdam politikaları konusunda bu unsurlar karşılıklı etkileşim içinde ve hepsi birbirine bağlıdır. Fakat eğitim ve istihdam alanlarında engellilerin ihmal edilerek geri planda kalması diğer alanlardaki politikaları da geçersiz kılacaktır.

Türkiye'de, henüz engellileri de gözeten sistemli bir iş analizi ve meslek tanımlaması çalışmasının yapılmamıştır. Bugün engellilerin, sahip oldukları engelden kaynaklanan özellikleri ve nitelikleri de dikkate alınarak, hangi işlerde çalışabilecekleri konusunda, elde ciddi bir araştırma, bir çalışma bulunmamaktadır. Engelliler çok sayıda işte, kendi kendilerine yaptıkları girişimlerle çalışma deneyimleri yaratmaktadırlar. Oysa gelişmiş ülkelerde iş analizleri, meslek tanımları son derece önemlidir. Engelliler hangi işleri yapabilir? Bu iş, bu meslek hangi eğitim sürecinden geçildikten sonra yapılabilir? Bu eğitim sürecinin özellikleri ve aşamaları nelerdir? Bütün bunların ayrıntılarının belirlenmesi gerekir.

Türkiye'de işyerlerinde 1475 sayılı İş Kanunu gereğince %3 oranında engelli istihdamını zorunlu kılan yasal düzenleme vardır.

Engellilerin istihdam edilmesi için yasada %3 oranı bulunmaktadır.

Seçeneklerde engelli bireyin istihdamında toplu ulaşım araçlarından, işverenden ve iş yerinden kaynaklanan sorunlar mevcuttur. Sadece E seçeneğindeki problem engelli bireyin kendisinden kaynaklanmaktadır.

"Engelli birey yavaş ve verimsiz çalışıyor." cümlesinde bireyin doğrudan engeli vurgulanmakta ve kendisinin doğrudan engel durumu öne sürülmektedir. Bu sebeple bu cümle işverenin doğrudan engelli istihdamına karşı bir eğilimi olduğunu göstermektedir.

Kota yöntemi bir zorunluluğa dayanmasına rağmen işçi sayısı 50’yi aşan özel sektör işyerlerinin % 3, kamu işyerlerinde % 4 oranında engelli istihdamı ülkemiz açısından sağlanmış olmaktadır. Kota yöntemi engellilerin iş piyasalarına girmelerinin en kolay yöntemidir.

Mevcut kota yöntemi ceza sistemine dayanması nedeniyle, işverenlerin engelli istihdam etme konusunda olumsuz tutumlar geliştirmelerine neden olmaktadır. Kota uygulaması olmasına rağmen işverenlere bu konuda bir teşvik uygulanmamaktadır.

Korumalı istihdam, kişisel noksanlıkları veya engelleri nedeniyle yaşamlarını normal bir mesleki faaliyetle kazanamayacaklar için özel olarak düzenlenip, kurulan işyerlerindeki istihdam türüdür. Bu yöntem hem kota rejimini hem de ayrımcılığı önlemeye yönelik mevzuat yöntemini kabul eden ülkeler tarafından uygulanmaktadır. Genellikle engellilerin istihdamı devletin yasal müdahaleleri ile gerçekleşmektedir. Buna literatürde “korumalı istihdam” denilmektedir.

Engellilerin istihdamı önündeki engeller bir bütün olarak değerlendirildiğinde bu engellerin birbirlerine bağlı etmenler olduğu görülmektedir. Engellilerin istihdamı konusundaki politikaların yetersizliği, engellilerin istihdamdan önce yeterince eğitilememeleri, engellilerin eğitim ve vasıf düzeylerinin düşük olması, genel olarak toplumun engellilere yönelik önyargıları, işverenlerin engellilere yönelik olumsuz tutumları vb. nedenler engelli istihdamı önündeki başlıca engellerdir. Bütün bu engellerin yanı sıra engellilerin çalışma yaşamında karşılaştıkları sorunlar nedeniyle istenen başarıyı elde edememeleri de işsiz engellilerin istihdamını güçleştiren yeni bir etkene dönüşmektedir. Ülkemizde genel olarak engelli işgücünün, mesleki eğitim yönünden yetersiz ve vasıfsız bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Bunun temel sebebi de mesleki eğitimlerin istihdam odaklı olmayışıdır. Doğru cevap A seçeneğidir.

“Toplum, engellilerin istihdamına hazır değil. Bu konuda yürürlükte bulunan kanun hükümleri engellilerin istihdamına yaramıyor, ceza ödemeyi tercih ediyorlar. Bugün çok düşük olan cezaların arttırılması gerekli, fakat yeterli değildir. Çünkü cezayı ödememek için engelli çalıştırmak zorunda kalan işverenler onlara uygun iş verme yerine, bir yerde oturtup maaş ödeyeceklerdir”. Bu doğrultuda engelli bireylerin istihdamı zorunluluk olarak görülmekten çıkmalı ve her bireyin yapabileceği iş ve uğraşlar hakkında önceden iş analizi çalışmalarının gerçekleştirilmesi önem arz etmektedir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Engelli işçiyi işe alırken zaman zaman sorunlar yaşanmaktadır. Bunlar şöyle özetlenebilir:
• Türkiye şartlarında asgari ücreti kabul etmemektedirler.
• Özgüven problemi vardır. “Ben diğer insanlar kadar iyi üretemem”.
• Aciz, yardıma muhtaç olarak görülmektedirler. Aileler kendi sırtlarına bir yük olarak görüp, aciz insan psikolojisi ile yetiştirmektedirler. Bu önemli bir problemdir.
• Seçicilik problemi mevcuttur. Engelli işçilerde; “Özel sektör yerine Kamuda iş yok mu? Daha çok masa başı işler olsun? Öğrenme yoluna giderek zahmet çekmeyeceğim işler yok mu?” anlayışı hakimdir.
• Sosyal kurallara adaptasyonda sıkıntıları vardır. İnsanlar engellilere hep acıyarak yaklaşıp, onları bağımsız birer birey olarak görmediği için haliyle engellilere ayrıcalık beklemektedirler.
• Eşleştirme işleminden sonra ulaşım, toplu taşıma sorunu başlamaktadır. Çünkü engellilerin pek çoğu bu sıkıntıyı yaşamaktadır.
• Toplu taşımada gerekli düzenlemelere gidilse bile bu kez işyerinin önünde (bekçi, rampa, vb.) engeller çıkmaktadır.
• İşletmeye girmeyi başarmış olsalar da, bu kez işverenler, sadece görüşmüş olmak için görüşmekte ancak istihdama sıcak bakmamaktadırlar.
• Yasal zorunluluk bulunması sebebiyle “Ben engelliyim ama ucuza çalışmam, daha iyi işler bulabilirim, beni işe almaya mecbursunuz” gibi düşüncesi olanlar vardır.
• Bazıları yolun uzun olduğunu söylemekte, işi bırakmakta ve çalışma şartlarını kendilerine uygun bulmamaktadırlar.
• İşi beğenmeyenler olduğu gibi işi kabul ettiğini söyleyip yolda fikrini değiştirenler vardır.
• İşe alınan personel bazen işe gelmemektedir. Çok fazla izin isteyen engelli işçilerde mevcuttur.
• Özellikle konuşma engeli olan bireyler iş görüşmelerine aileleri ile birlikte gelmedikleri için iletişimde sıkıntı yaşanmaktadır.
• İşveren açısından bakıldığında; çalıştırmak isteyip sosyal sorumluluk olarak görenler vardır. Bir de külfet olarak görüp çalıştırmak istemeyenler bulunmaktadır. Tabii asla çalıştırmak istemiyorum, cezamı kesin diyenlerin sayısı da çok fazladır.
• Engellinin yapabileceği, sınırlılıkları doğrultusunda bir iş verilmezse sıkıntı oluşmaktadır. Engelliyi engeline ve kapasitesine uygun işlerde çalıştırmak lazımdır.
• Engelli bireylerin işe alımında konu ile ilgili belirli bir muhatabın olmaması gibi konularda zaman zaman problem yaşanmaktadır.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Engelli işgücünün hangi gerekçelerle istihdam edildiği kadar, hangi gerekçelerle edilmediği hususu da bu araştırmada kavranmıştır. Engelli personel istihdam etmeyen 535 kadar işyeri mevcuttur (%32,8); bunların %35’i ise –ki sayısı 185’dir- 50 ve üzeri personel çalıştıran işyerleridir. Bu işyerlerinden ilgili soruya yanıt verenlerinin 13 kadarı “İşe engelli başvurusunun” yapılmadığını beyan etmiş, 9 işyeri “kota altında çalışanı olduğunu” ileri sürmüş ve 3 işyeri de sektörün uygun olmadığına vurgu yapmıştır. Engelli çalıştırmayan işyerlerinin 340 kadarı 50 kişiden az personel istihdam eden işyeridir. Engelli istihdam etmeme gerekçelerine açıklık getirenler burada azınlık kalmıştır. Şöyle ki, 340 işyerinin ancak 43’ü “Kota altında çalışanı olduğunu” beyan etmiş; sadece 3 işyeri “Başvuru yokluğundan” yakınmış, 8 kadarı da sektörü uygun görmediklerini söylemiştir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Ülkemizde engellilerin istihdamı konusunda yaygın olarak kota yönteminin uygulanmakta olduğu görülmektedir. Ülkemizde engellilerin istihdamı konusunda uygulanan bu yöntemin temel üstünlükleri ve zayıflıklarını bulunmaktadır. Kota sisteminin diğer yöntemlere göre üstün olduğu noktalar: Kota yöntemi bir zorunluluğa dayanmasına rağmen işçi sayısı 50’yi aşan özel sektör işyerlerinin % 3, kamu işyerlerinde % 4 oranında engelli istihdamı ülkemiz açısından sağlanmış olmaktadır. Kota yöntemi engellilerin iş piyasalarına girmelerinin en kolay yöntemidir. İşverenlere kota kapsamında engelli işçi bulma noktasında Türkiye İş Kurumu aracılık etmektedir. Dolayısıyla engellilerin İş-Kur’a müracaat etmeleri gerekmektedir. Bu durum engellilerin mevcut işlere yönelik İş-Kur tarafından düzenlenen mesleki eğitim imkânlarından faydalanmalarına da yardımcı olacaktır.
Mevcut kota yöntemi ceza sistemine dayanması nedeniyle, işverenlerin engelli istihdam etme konusunda olumsuz tutumlar geliştirmelerine neden olmaktadır. Kota uygulaması olmasına rağmen işverenlere bu konuda bir teşvik uygulanmamaktadır. Özellikle
çalışan sayısı 50’yi aşan işyerlerinde 1 adet doktor, sanayi işletmesi ise 1 adet iş güvenliği uzmanı ve engelli istihdam zorunluluğu da getirildiğinden işverenlerin işçilik maliyetleri artabilmektedir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Korumalı istihdam, kişisel noksanlıkları veya engelleri nedeniyle yaşamlarını normal bir mesleki faaliyetle kazanamayacaklar için özel olarak düzenlenip, kurulan işyerlerindeki istihdam türüdür. Bu yöntem hem kota rejimini hem de ayrımcılığı önlemeye yönelik mevzuat yöntemini kabul eden ülkeler tarafından uygulanmaktadır. Genellikle engellilerin istihdamı devletin yasal müdahaleleri ile gerçekleşmektedir. Buna literatürde “korumalı istihdam” denilmektedir. Bu kavram aynı zamanda ileri derecede ki engelliler için kurulup düzenlenen işyerlerinde istihdam olanağı sağlamasını da kapsamaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Bu yöntem, engelli bireyin kendi imkânlarıyla iş hayatına atılarak çalışmasını ifade eden bir yöntemdir. Yine imkânları mevcut ise bireyin, eğer aldıysa eğitimine yönelik iş bulması çok daha kolay olacaktır. Bu yöntem daha çok, maddi ve manevi olanaklara sahip bireyler için kolay uygulanabilecek yöntemdir.

Kooperatif çalışma yöntemi, engelli bireylerin işbirliği ve de devletin desteğiyle oluşturulabilecek bir yöntemdir. İşbirliğine dayanan bu yöntem ile engelliler öncelikle üyelerinin mevcut yeteneklerini değerlendirerek, yapacakları işe göre iyileştirme ve bir bağımsız kuruluş olarak ülke pazarında yerlerini alabilirler. Aynı engele sahip olanlar, bazen de aynı olmayanlar arasında orta bir duygu birliği oluşturma açısından önemli bir adım sayılabilir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Uluslararası alanda da engellilerin, kısıtlılıklarının derecesi istihdam edilmelerinde esas alınmakta (ILO, 1984a:101-110) ve işgücü piyasası koşullarında istihdam edilmeleri “open employment“ kavramı ile açıklanmaktadır (ILO, 1984). Doğru cevap C seçeneğidir.

IFSW’nin son tanımına göre (2014) sosyal hizmet; sosyal değişme ve gelişmeyi, sosyal bütünleşmeyi ve insanların özgürleşmesini ve güçlenmesini sağlayan uygulama odaklı bir meslek ve akademik disiplindir. Sosyal adalet, insan hakları, kolektif sorumluluk ve farklılıklara saygı sosyal hizmetin odağını oluşturan ilkelerdir. Sosyal ve beşeri bilimler, yerel bilgi ve sosyal hizmet teorileriyle desteklenen sosyal hizmet disiplini, iyilik halini arttırmak ve yaşam zorluklarına işaret eden yapı ve insanlarla ilgilidir. Doğru cevap E seçeneğidir.