ENGELLİLERDE RUH SAĞLIĞI

Psikolojik sorunların değerlendirilmesinde diğer tıbbi rahatsızlıkların değerlendirilmesinde de kullanılan medikal model yaygın olarak kullanılmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Engelli bireylerin toplumsal yaşam içerisinde birçok zorluk yaşadığı bilinmektedir. Yapılan çalışmalar engelli bireylerin en belirgin sorunlarının bakım, ekonomik problemler ve psikolojik sorunlar olduğunu göstermektedir. Doğru cevap A'dır.

Zihin engelli ve öğrenme güçlüğü yaşayan çocuklarla yapılan çalışmalar, engelli çocukların engelli olmayan akranlarına kıyasla daha çok yalnızlık duygusu yaşadıklarını göstermiştir . Bu duruma neden olarak iki temel etken gösterilmiştir: (a) engelli bireylerin sosyal ipuçlarının farkına varma ve işlemede ve (b) sosyal ilişkiler geliştirme konusunda güçlük yaşamalarıdır. Doğru cevap C'dir.

Kalıtımsal nedenlerden kaynaklı olarak ortaya çıkan engellilik durumu bireyin hem beyin kimyasını ve yapısını olumsuz etkilemekte hem de birden fazla sağlık probleminin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Doğru cevap A'dır.

Engelli bireylerin psikolojik sorunlarının değerlendirilmesinde doğal gelişim gösteren bireylerden farklı olarak iki temel değişkenin göz önünde bulundurulması gerekir. Birincisi psikolojik değerlendirme için engelli bireylerin kronolojik değil gelişimsel yaşlarının temel alınması ikincisi ise bazı problem davranışların öğrenme yoluyla edinilmiş olabileceğidir. Doğru cevap D'dır.

Genel anlamıyla stres, bireylerin huzur ve mutluluğu için tehlike işareti veya uyarı olarak algılanan ve yetersiz bir şekilde ele alınan olaylara gösterilen belirgin olmayan fizyolojik ve psikolojik tepkidir.

Stresin son belirti türü zihinsel belirtilerdir. Bireyler üzerinde oldukça geniş bir etkiye sahip olan stres kavramının zihinsel belirtileri şu şekilde sıralanmıştır: Konsantrasyon güçlüğü yaşama, karar vermede güçlük çekme, unutkanlık ve hafızanın zayıflaması, sürekli hayal kurma, olaylar karşısında çok yönlü düşünememe. Doğru cevap E'dir.

Depresyon, bireyin duygu durumunda, düşünce ve bellek ile birlikte bedensel ve davranışsal değişimleri kapsayan hastalık durumları olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Genel olarak depresyon belirtileri şu şekilde sıralanabilir: (a) Bireyin genel olarak kendini çökkün ve bunaltılı bir ruh hâli içerisinde görme eğilimine sahip olması; (b) bireyin hâl ve hareketlerde yavaşlama; (c) yapılan iş ve hareketlerden çok çabuk bir şekilde yorulma, isteksiz şekilde yapma hatta yapmaktan kaçınma; (d) daha önceden zevk alarak ve isteyerek yapılan birçok etkinliği yaparken eskisi kadar zevk alamama; (e) sürekli dikkat dağınıklığı yaşama ve konsantrasyon yaşamada güçlük; (f) kendini olumsuz olarak değerlendirme ve kendine yönelik değersizlik algısına sahip olma; (g) geçmişte yaptıklarından dolayı aşırı derecede pişmanlık yaşama ve geleceği yönelik umutsuz düşünceler; (h) uyku ve yeme düzeninde bozulmalar yaşanması; (ı) hiç çaba sarf etmeden aşırı şekilde kilo kaybetme veya bunun tam tersi durum olan aşırı derecede kilo alma; (i) cinsel açıdan isteksizlik yaşama ve (j) intihar düşüncelerine kapılma. Doğru cevap E'dir.

Engelli bireylerle çalışan uzmanlar, aileler ya da yardımcı personel cinsel istismara uğrayan bireylerde meydana gelen davranış değişikliklerini etkin bir şekilde fark etmeleri önemlidir. Bu nedenle, cinsel istismara uğrayan engelli bireylerde genellikle görülen belirtileri burada ifade etmek yerinde olacaktır:

Dünyanın birçok ülkesinde giderek geçerliğini yitiren medikal model ülkemizde hem tıbbi değerlendirmede hem de psikolojik değerlendirmelerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Medikal model engelli olma durumunu yetersizlik ve patoloji temelli bir sağlık sorunu olarak değerlendirmektedir ve bu nedenle engelli olmanın psikolojik ve sosyolojik yönünü görmezden gelmektedir. Engelli bireylerin bu nedenle psikolojileri ve psikolojik sağlıkları üzerine yapılan çalışmalar sınırlıdır. Ancak son zamanlarda yapılan çalışmalar engelli bireylerin yarısının psikolojik sorunları olduğunu göstermektedir. Bu görüşe rağmen engelli bireyler toplum içerisinde birçok zorlukla karşılaşmaktadır ve bu zorluklar engelli bireyleri psikolojik sorunlar açısından savunmasız bırakmaktadır. Engelli bireylerin günlük yaşam içerisinde zorlukları doğal gelişim gösteren bireylerden daha çok yaşamaları temelinde engelli bireylerin toplumdan dışlandığını göstermektedir. Bu durumda engelli bireylerin ciddi psikolojik sorunlarla karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır.

Biyolojik Etkenler: Bu kategori altında bireyin genetik yapısından veya fiziksel durumundan kaynaklanabilecek sorunlar sınıflandırılmıştır. Engelli bireyin kalıtsal yapısı önemli bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Kalıtımdan kaynaklı oluşan engellilik durumları bireyin hayatını son derece olumsuz etkileyebilecek bir durumdur.

Engelli bireylerin psikolojik sorunlarının incelenmesinde göz önünde bulundurulması gereken en önemli şey engelli bireylerin doğal gelişim gösteren bireylerin sahip olduğu duygulara sahip olduklarını kabul etmektir. Engelli bireylerin psikolojik sorunlarının değerlendirilmesinde doğal gelişim gösteren bireylerden tek ve en önemli fark bu değerlendirme sırasında engelli bireylerin kronolojik yaşlarının değil gelişim yaşlarının temel alınması gerektiğidir. Bunun yanı sıra doğal gelişim gösteren bireylerde başka nedenlerden dolayı ortaya çıkan davranışların birçoğu engelli bireylerin yanlış öğrenmelerinden kaynaklanıyor olabileceğidir. Öte yandan engelli bireylerin yaşadıkları psikolojik problemler, bireylerin engel durumundan, engelin doğuştan mı yoksa sonradan mı oluştuğundan, yaşam tarzından, kişilik özelliklerinden ve içinde bulunduğu toplumun özelliklerinden etkilenebilmektedir. Bu nedenle engelli bireylerle çalışan uzmanların bu bireylerin psikolojik sağlıklarını değerlendirirken bu değişkenleri göz önünde bulundurmaları yerinde olacaktır. Bununla birlikte engelli bireylerin yaşayabileceği psikolojik sorunlar doğal gelişim gösteren bireylerin yaşayabileceği psikolojik sorunlardan tür olarak farklılaşmamaktadır. Diğer bir deyişle engelli bireyler doğal gelişim gösteren bireylerle aynı psikolojik sorunları yaşamaktadırlar. Ancak engelli bireylerin yaşadıkları psikolojik sorunlar doğal gelişim gösteren bireylere göre daha ağır ve uzun süreli olabilmektedir. Bu durumun temelinde engelli bireylerin doğal gelişim gösteren bireylerin sahip olduğu bazı başa çıkma mekanizmalarına ve kaynaklara sahip olamaması yatmaktadır.

Bireyler üzerinde oldukça geniş bir etkiye sahip olan stres kavramının zihinsel belirtileri şu şekilde sıralanmıştır: Konsantrasyon güçlüğü yaşama, karar vermede güçlük çekme, unutkanlık ve hafızanın zayıflaması, sürekli hayal kurma, olaylar karşısında çok yönlü düşünememe (Güçlü, 2001).

Depresyon, bireyin duygu durumunda, düşünce ve bellek ile birlikte bedensel ve davranışsal değişimleri kapsayan hastalık durumları olarak tanımlanmaktadır (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2014).

Stresle başa çıkmada bazı bireysel başa çıkma yolları bulunmaktadır. Bunlar üç ana başlık altında incelenecektir. Bunlar; beden ile ilgili yollar, zihinsel yollar ve davranışçı yollardır. Bunlardan ilki beden ile ilgili olanlardır. Bu yolların kullanılmasında amaç, stresin beden üzerinde oluşturduğu olumsuz etkileri kontrol altına almaktır. Bu amacı gerçekleştirmede fiziksel egzersizlerden ve gevşeme tekniklerinden yararlanılabilir (Şahin, 2007). Stresle başa çıkmada kullanılan bir diğer yöntem ise meditasyondur. Meditasyonun beden üzerinde oldukça olumlu etkileri bulunmaktadır (Rowshan, 1998). Bireylerin beslenme alışkanlıkları da stres düzeyi üzerinde arttırıcı veya azaltıcı etkisi bulunan bir etkendir. Aşırı tüketilen kafein, tuz, alkol ve benzeri maddeler stresle başa çıkmayı daha da zorlaştırmaktadır. Bunun yerine taze sebze ve meyve tüketimi ile bakliyat sağlığı olumlu yönde etkilemektedir (Telman ve Ünsal, 2004). Bu gibi etkenler vücudun direncini arttırdığı gibi aynı zamanda bireyin kendini daha etkin ve dinç olarak algılanmasına neden olur bu da stresle etkin başa çıkmada bireylere hem fiziksel hem de psikolojik olarak yardımcı olur.

Stres ile başa çıkmada üçüncü yol ise davranış ile ilgili olanlardır. Stresle başa çıkmada davranışla ilgili olanların temel mantığı; bireylerin olumlu davranışlara sahip olmalarının stres düzeylerini azaltacak bir etken olduğudur. Davranışla ilgili olan stresle başa çıkma yöntemleri şu şekilde sıralanmaktadır: Davranışların düzenlenmesi, öfke kontrolü, sosyal destek sistemlerini kullanma, yoga, masaj, mizahı kullanma, sosyal, kültürel ve sportif etkinliklere katılma.

Psikososyal girişimler psikolojik ve sosyal faktörlere vurgu yapmakta ve sosyal destek kavramına dikkat çekmektedir (Ruddy ve House, 2005). Psikodinamik Terapi, Kişilerarası İlişkiler Terapisi (KİT), Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), Aile ve Çift Terapisi, Varoluşçu Terapi bu psikososyal girişimlerden bazılarıdır (APA 2010). Örnek vermek gerekirse psikodinamik terapi depresyonu, bilinçdışında yaşanan çatışmaların neden olduğu içselleştirilmiş öfke durumu olarak açıklar. Bu nedenle terapide danışanın içsel çatışmalarına ilişki farkındalık düzeyinin arttırılması amaçlanır. Özellikle serbest çağrışım tekniği kullanılarak danışana içgörü kazandırılması hedeflenir (Sütçigil ve Özmenler, 2007). Diğer psikososyal girişimlerinde benzer uygulamaları ve depresyona ilişkin kendi kuramsal yaklaşımları vardır. Bu girişimlerden hangisinin kullanılacağı terapistin ve engelli bireyin özellikleri temelinde karar verilmelidir.

Engelli bireylerle çalışan uzmanlar, aileler ya da yardımcı personel cinsel istismara uğrayan bireylerde meydana gelen davranış değişikliklerini etkin bir şekilde fark etmeleri önemlidir. Bu nedenle, cinsel istismara uğrayan engelli bireylerde genellikle görülen belirtileri burada ifade etmek yerinde olacaktır: a. Maruz kaldığı istismardan dolayı kendini suçlama b. İstismar sonucunda cezalandırılmaktan, öldürülmekten ya da zarar görmekten korku duyma c. Benlik saygısına ilişkin olumsuz düşüncelere kapılma d. Anksiyete ve depresyon yaşama e. Kendisini kirlenmiş ve lekelenmiş olarak görme f. İnsanlara güven duyma konusunda problem yaşama, çekinme ve utanma g. İçine kapanma ya da saldırgan davranışlar geliştirme h. İnsanlardan olabildiğince uzak durma (MEB, 2013).

Duygu odaklı başa çıkma yöntemleri arasında en etkili yollardan birisi bilişsel yeniden yapılandırma yöntemidir. Bilişsel yeniden yapılandırmada temel amaç, yaşanan durum veya uyarıcıyla ilgili düşüncelerin ve bakış açısının değiştirilmesidir. Diğer bir deyişle bireyin duruma yönelik algısının değiştirilmesidir. Bu yaklaşımda asıl sorunun yaşanan durum değil de bireyin algılayış biçiminden kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu yüzden bireyin düşüncelerine odaklanılmaktadır (Baltaş ve Baltaş, 2012). Engelli bireylerin de çoğu zaman kendilerine yönelik olumsuz tutumlar ve algı içerisinde olduğu bilinmektedir. Bilişsel yapılandırma yöntemi sayesinde bu olumsuz tutumların değiştirilmesi sağlanabilir. Böylece yaşanılan stres durumu da azaltılabilir.