ENGELLİLERDE RUH SAĞLIĞI

Travmatik yaşantılar, bireyin kontrol kaybı duygusu yaşamasına ve bunun sonucunda da korku, endişe, aşırı üzüntü, şaşkınlık, kafa karışıklığı gibi çeşitli psikolojik tepkiler sergilemesine yol açan, bireyin ruhsal veya bedensel varlığını sarsan ve yaralayan her türlü örseleyici durumlara ya da olaylara verilen genel addır.

Fiziksel/somatik belirtiler: Yorgunluk/ bitkinlik, uykusuzluk, uyku düzeninde bozulma, aşırı uyuma, uyuyamama veya uykuyu sürdürememe, tedirginlik, yaygın ağrılar, baş ağrısı, cinsel istekte azalma, iştahsızlık, bağışıklık sisteminde bozulmalar, mide ve bağırsaklarda sorunlar, gerginlik, çarpıntı, bulantı, baş dönmesi ve göğüs ağrısıdır.

Verilenlerden hepsi travmatik yaşantıya verilen tepkileri etkileyen faktörlerdendir.

En genel tanımıyla ihmal; engelli bireyin temel, duygusal ve sosyal gereksinimlerinin giderilmemesidir.

Mağdurun istismarcıya bağımlı olması:
Bir kısım sağlıklı çocuklarda da görülebildiği gibi cinsel istismar sonrasında uyum sendromu (child sexual abuse accommodation syndrome) görülmektedir. Bu sendroma göre özellikle aile-içi ve çoklu cinsel istismar vakalarında mağdurlar çaresizlik yaşamakta ve anlatsa da inanılmayacağını düşünmektedir.

İhmal ve istismarda mağdurun rızası söz konusu değildir.

engeli olan çocukların ve yetişkinlerin istismarının ve ihmalinin ortaya çıkmasına yönelik engeller şu şekilde sıralanabilir:
• Yapılan davranışın istismar olduğuna yönelik farkındalığının olmaması.
• İstismar veya ihmal bildiriminin ciddiye alınmayacağını/inanılmayacağını düşünmesi.
• İstismardan dolayı kendini suçlaması ve utanması.
• Yalnız kalma korkusu
• Ekonomik ve bakım yönünden kendini istismarcıya bağımlı hissetmesi.

Verilenlerden hepsi Dünya Sağlık Örgütü'ne göre travmatik yaşantı sonrası engelli bireylere yardım için yapılması gerekenlerdendir.

TCK’nın 279. ve 280. maddesine göre herhangi bir kamu görevlisi ile doktor, eczacı, hemşire ve diğer sağlık mesleği mensupları engelli bireylere yapılan ihmal ve istismar davranışlarını adli olarak bildirmekle yükümlüdürler. Aksi takdirde, bu kişilere hapis cezası uygulanmaktadır.

Engelli bireyin istismara ve ihmale maruz kaldığının belirlenmesi veya öğrenilmesi durumunda “Bu yaşadıkların senin suçun değil” gibi bir cümleyle ihmalin ve istismarın onun suçu olmadığı engelli bireye söylenmelidir. Bunun nedeni ise travma mağdurlarının kendilerini suçlama eğilimleri vardır ve kendilerini suçlamaları da psikiyatrik bozukluk oluşmasında etkili bir faktördür.

Amerika’daki Ulusal Çocuk Travmatik Stres Ağı (National Child Traumatic Stress Network, 2008) doğal travmaların yanı sıra:

• Cinsel istismar veya saldırı

• Fiziksel istismar veya saldırı

• Duygusal istismar

• İhmal

• Aile içi şiddet

• Toplumsal şiddet (örn., silahlı saldırı)

• Okulda şiddet (örn., zorbalık, sınıf arkadaşının intiharı)

• Savaş, terör veya politik şiddet

• Kişilerarası aşırı düzeyde şiddet (örn., cinayet, intihar) gibi insan kaynaklı travmaları travma türleri olarak ön plana çıkarmaktadır.

Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı’nda (DSM-5, 2013) bireyin yaşamsal tehlike, yaralanma, cinsel saldırı gibi olaylara fiilen maruz kalması ya da bunların kıyısından dönmesi, bu tür olaylara tanıklık etmesi veya bir yakınının başına böyle bir olayın gelmesi travmatik yaşantı olarak kabul edilmektedir.

Olayın travmatik yaşantı olarak adlandırılabilmesi için şu özellikleri barındırması gerekir (Erdur-Baker, 2014; Sungur, 1999):

• Beklenmedik, ani, sıra dışı ve birey tarafından kontrol edilmeleri mümkün olmayan olaylardır (örn., doğal afet, kaza).

• Bir kez olabileceği gibi birden fazla, çoklu ve uzun süreli olarak da gerçekleşebilir (örn., istismar).

• Bireyin psikolojik dengesinin sarsılmasına neden olur ve bireyin baş etme ve uyum becerilerini işlevsiz hâle getirir.

• Yaşanan olay bireyin psikolojik dengesini/ ruh sağlığını etkileyebildiği gibi fiziksel sağlığını da olumsuz etkileyebilir.

Bilişsel Belirtiler: Konsantrasyon güçlüğü, hafıza ile ilgili sorunlar, karar verememe, yanlış inançlar geliştirme, yaşadıklarını çarpıtma/değiştirme, kafa karışıklığı, kendine saygı duymama, kendine olan inancını kaybetme, kendini suçlama, endişelilik hâli, istenmeyen düşünce ve anılar.

Fiziksel istismar: Dünya Sağlık Örgütüne (WHO, 2006) göre çocuğun sağlığına, yaşamına, gelişimine ve onuruna zarar veren ve kasıtlı olarak yapılan her türlü fiziksel güç kullanımı fiziksel istismar olarak tanımlanmaktadır

Duygusal istismar: Duygusal istismar; yeteneklerinin üzerinde istek ve beklenti içinde olma, saldırganca davranma, sürekli eleştirme, aşağılama, sevgi ve ilgi ihtiyaçlarını yeterince karşılamama, reddetme, yıldırma, küçük düşürme, alay etme, değer vermeme gibi davranışlarla bireyin psikolojik şiddete maruz kalmasıdır

İhmal, karşılanmayan gereksinimin türüne göre fiziksel, duygusal, eğitim ve tıbbi ihmal olarak sınıflandırılabilir.

Travmatik yaşantılarda da sıkça görülebilen akut stres bozukluğu, TSSB, kaygı bozuklukları, depresyon gibi duygudurum bozuklukları, davranım bozukluğu gibi dışavurum bozuklukları istismar sonrası en karşılaşılan bozukluklardır.

Engeli olan çocukların ve yetişkinlerin istismarının ve ihmalinin ortaya çıkmasına yönelik engeller şu şekilde sıralanabilir (Hague v.d., 2008; Kvam, 2004; Stalker v.d., 2010):

Polis ve sosyal hizmet servislerinin yararlı olamayacağının düşünülmesi.

Travmatik yaşantılar sonrası yapılacak müdahaleler konusunda Dünya Sağlık Örgütü tarafından saha çalışanları için psikolojik ilk yardım rehberi hazırlanmıştır. Bu rehbere göre afet gibi travmatik yaşantı sonrası engelli bireylere yardım için yapılması gerekenler şu şekilde özetlenebilir (Erdur-Baker, Doğan, Aksöz ve Sancak-Aydın, 2014):

Problemleriyle başa çıkmasına yardım edin. İhtiyaçlarını karşılayabilmesi için pratik öneriler verin.