ENGELLİLERDE RUH SAĞLIĞI

Engelliliğe dayalı ayrımcılığa bağlı olarak ortaya çıkan davranışlar olan dışlama, mahrum etme ve kısıtlama gibi davranışlar sonucunda engelli bireylerin etkinlik ve hizmetlere toplumun diğer üyeleri ile eşit şekilde kabul ve erişimi zedelenmekte ya da engellenmektedir.

Damgalama bir insan veya grubun sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal olarak sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya da grubun itibarsızlaştırılmasıdır.

Toplumun engelli bireye bakış açısını şekillendiren faktörlerden bireyin engeliyle ilgili olanlar:

Engelli bireylere yönelik olumsuz algı ve görüşlerin oluşmasına ve bunların devam etmesine katkıda bulunan faktörlerin bir kısmı toplumun yapısı ilgilidir. Ülkeden ülkeye hatta toplumdan topluma birtakım değişiklikler gösterebiliyor olsalar da genel olarak bu faktörleri 3 kategoride incelemek mümkündür. Bunlar:
1. Engelliliğe ilişkin bilgi ve farkındalık eksikliği
2. Engelliliğe ilişkin hatalı varsayımlar
3. Engelliliğe ilişkin olumsuz tutumları devam ettiren yanlış ve duyarsız medya yayınları.

Medikal model bireyin yaşadığı problemin kaynağını kendi vücut yapısındaki ve/veya işlevindeki bir bozukluğa yükler.

Engelliliğe yol açan durumlar üzerinde çevresel faktörlerin rolünün önemine dikkat çeken bir anlayışa dayalı olan model sosyal modeldir.

Dünya Sağlık Örgütü, engellilik ve sağlığı sınıflandırırken kullandığı kavramsal çerçeve olan İşlevsellik, Yetiyitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırılmasında (ICF) biyopsikososyal yaklaşımı temel almıştır (World Health Organization, 2012).

Engellilikle ilgili hâlen bazı toplumlarda görülen durumlardan biri engelliliği yüce bir gücün öfkesinin göstergesi, gelecekte oluşacak kötü olayların habercisi ya da şeytan tarafından ele geçirilme gibi batıl inanç ve düşüncelerle açıklama çabasıdır.

Engelli bireylere ilişkin olumsuz toplumsal düşünce ve inanışlara yönelik önlemleri dört ana başlık olarak gruplamak mümkündür. Bunlar;
1. Toplumdaki engelli bireylerin güçlendirilmesi
2. Engelli haklarına yönelik toplum ve okul temelli duyarlılık ve eğitim programlarının düzenlenmesi
3. Temelini engelli bireylere ilişkin toplumsal ön yargılardan alan insan hakları ihlallerinin rapor edilmesi
4. Damgalamaya karşı gerekli kanun ve politikaların düzenlenmesi.

Hâkimlik, milletvekilliği, sporculuk ve sanatçılık gibi toplumun önde gelen meslek gruplarında rol alan engelli bireylerin engellilere yönelik farkındalık çalışmalarına katılması toplumdaki ön yargıların ve yanlış inanışların yenilmesi konusunda çok büyük önem taşır. Bu uygulamalar toplumdaki engelli bireylerin güçlendirilmesi kapsamında değerlendirilir.

Damgalama bir insan veya grubun sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal olarak sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya da grubun itibarsızlaştırılmasıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Damgalama bir insan veya grubun sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal olarak sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya da grubun itibarsızlaştırılmasıdır. Engelli bireylerin otomatik olarak başarısız, beceriksiz, tembel, dengesiz ya da sorumsuz olarak
algılanması bu davranışlara örnektir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Engellilere ilişkin toplumdaki olumsuz tutum ve davranışlarla mücadele açısından faydalı olduğu düşünülen ve özellikle bilim adamları başta gelmek üzere toplumun tüm üyelerinin sahip olması gereken bazı prensipler vardır. Bu prensiplerin hem toplumun engelli bireylere bakış açısına yansıması hem de engelli bireylerle ilgili araştırmaların yöntem ve çıktılarının raporlandırılması konusunda takip edilmesi, engelli bireylerin sıklıkla karşılaştığı damgalama, ayrımcılık, ihmal, istismar ve şiddet gibi durumların önüne geçilebilmesini kolaylaştıracağı düşünülmektedir. Bahsedilen bu prensipleri 5 madde hâlinde listelemek mümkündür.

1. Tüm engelli bireyler saygı duyulmayı ve cesaretlendirilmeyi hak eder. Bunun tersi engelli bireyin değersizleştirilmesi ve/veya
nesne yerine konulmasıdır. Engelin şiddeti ve bireyde yol açtığı yetersizlik ne olursa olsun bu ilke değişemez ve tüm engelli bireyler için geçerlidir. Engelli bireylerin yeteneklerini sergileyebilmeleri ve geliştirebilmeleri için onlara fırsatlar yaratılmalı ve onların da diğer tüm insanlar gibi insanlık onuru ve değeriyle yaşamlarını sürdürmeye haklarının olduğu bilinmelidir.
2. Engelin yol açtığı yetersizliğin derecesi çevresel koşullara bağlı olarak artış veya azalış gösterebilir. Bunun nedeni engelli bireylerin çoğunlukla sahip oldukları engellerce değil fiziksel (binaların yapısı) ya da sosyal (ön yargılar, geleneksel inanışlar) engeller
tarafından kısıtlanıyor olmalarıdır. Bu bağlamda engelli bireylere yönelik fiziksel ve sosyal engellerin ortadan kaldırılması yönündeki çalışmalar oldukça önemlidir.
3. Engele uyum konusunun daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle sosyal ve fiziksel çevredeki problemler gözden geçirilmelidir. Engelli bireylerin psikososyal iyilik hâllerinin devamı ve güçlendirilmesi için
engelle ilişkili güçlüklerin çevresel, sosyal, psikolojik ve fiziksel temellerinin fark edilmesi gereklidir. Ayrıca, engele uyum süre giden yani sonu olmayan bir süreçtir. Aile, arkadaşlar, bakım verenler ve tıbbi ve psikolojik hizmet sağlayanlar engelli bireylerin karşılaştıkları güçlüklerle mücadele konusunda çok önemli bir yere sahiptirler.
4. Tüm bireylerin devreye sokulduğu takdirde engelle ilişkili güçlükleri azaltabilecek ve yaşam kalitesini yükseltebilecek birtakım bireysel, fiziksel ve zihinsel özellikleri mevcuttur. Bu nedenle engelli bireyin sahip olduğu bireysel ve psikolojik değerler çok önemlidir. Olumlu ve umut veren özellikler desteklenmeli ve geliştirilmelidir. 

5. Engelli birey için engelinin önem derecesi bireyin kendisi ve engeli ile ilgili duyguları ile ilişkilidir. Bireyin benlik algısı ve öz güveni gibi sosyal ve duygusal tepkileri, engele sağladığı uyum üzerinde etkilidir. Engelli bireylerin kendilik algıları pozitif olduğunda günlük yaşamlarından doyum sağlama olasılıkları artar. Bu bakımdan toplumsal anlamda pozitif bir engel algısının oluşturulması ve bu konudaki sorumluluğun toplumun tüm üyelerince paylaşılması önemlidir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Toplumun engelli bireye bakış açısını şekillendiren faktörlerden bireyin engeliyle ilgili olanlar aslında tek başlarına değil toplumun dil, din, yapı ve kültürüne dayalı olarak toplumun engelli bireye ilişkin bakış açısını şekillendirir. Bu nedenle bireyin engeliyle ilgili faktörlerden aynı olanın bile farklı iki toplumun engele ve engelli bireye ilişkin bakış açısını farklı şekillerde etkilediği görülebilir. Bu durumu engelle ilgili faktörlerden biri olan engel türü ve hangi şekilde edinildiği üzerinden örnekleyelim. Söz gelimi jeopolitik konumu nedeniyle askerî gücün ön planda olduğu bir ülkede askerlik yaparken engelli hâle gelmiş birine toplumun bakış açısının, jeopolitik konumu açısından askerî güce benzer bir önemin verilmediği bir ülkede aynı şekilde engelli hâle gelmiş bir bireye kıyasla çok daha olumlu olacağını tahmin etmek zor değildir. Şimdi verdiğimiz örnekteki durumun daha iyi anlaşılması için bahsettiğimiz faktörlerden bireyin engeliyle ilgili olanları daha detaylı bir şekilde gözden geçirelim.
• Engelin türü ve hangi şekilde edinildiği
• Vücudun etkilenen işlevleri ve derecesi
• Engel türünün görünürlüğü ve süregenliği
• Engelin birey açısından anlamı
• Engelli bireyin yaşam koşulları
• Bireyin kişilik yapısı
• Bireyin sahip olduğu aile ve yakınlarından
aldığı sosyal destek

Doğru cevap C seçeneğidir.

Vücudun hangi işlevlerinin ne şekil ve derecede etkilendiğinin de toplumun engelli bireye ilişkin düşünce, inanç ve tutumları üzerinde etkileri olduğu bilinmektedir. Örneğin bireyin akıl ve ruh sağlığını etkileyen engel türleri toplum tarafından fiziksel engel türlerine göre daha olumsuz algılanmaktadır (ör., Tsang, Chan, ve Chan, 2004). Fiziksel engel türleri arasında ise derecesi daha fazla olanlar daha negatif olarak algılanabilmektedir (Dunn, 2015). Örneğin şiddetli kas erimesi (müsküler distrofi) olan bir birey sol kolu dirsek altından kesilmiş (ampüte) bir bireye nazaran daha fazla şekilsel deformasyon ve işlevsel kayıp yaşadığı için toplumda daha fazla ön yargı ve olumsuz tutumla karşılaşabilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Dışarıdan bakanların fark edemeyeceği engel türlerini ifade eden gizli engellilik durumlarında yetersizliği belirten fiziksel işaret ya da ipucu bulunmadığından dışarıdan bakanların engelli bireyin işlevsel yeterlilik ve kapasitesine dair beklentilerini düzenleyebilecekleri bir temel de bulunmaz. Doğru cevap A seçeneğidir.

Engelli bireylerin mevcut yaşam koşullarının da onlara yönelik tutum ve davranışları etkilediği bilinmektedir. Örneğin, aynı zamanda ekonomik anlamda da dezavantajlı olan engelli bireyler daha varlıklı olanlara kıyasla daha fazla toplumsal ön yargı ile karşılaşabilmektedir. Aslında bu durum genel olarak mevcut yaşam koşullarının engelsiz bireylere yönelik toplumsal tutum ve davranışları etkileyiş biçimine benzer şekilde işlemektedir. Örneğin, varlıklı bir aileden geliyor olmak ve/veya yüksek düzeyli düzenli bir gelirin bulunması, güvenli ve iyi bir mahallede oturuyor olmak gibi faktörler genel olarak toplumun bu imkânlara sahip bireylere bakış açısının diğer bireylere kıyasla daha olumlu olmasına katkıda bulunmaktadır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Bazen engelli bireylerin ve özellikle de yakınlarının bireyin engellilik durumunu ikincil kazanç sağlayabilecekleri bir alan olarak nitelendirebildikleri de görülmektedir. İkincil kazanç kavramı klinik ve rehabilitasyon temelli literatürde, bireyin hasta numarası yaparak ve/veya semptomlarını abartarak çevresindekileri ve sistemi suiistimal etmesi olarak tanımlanır. İkincil kazanç olarak adlandırılabilecek davranışlardan bazıları bireyin yapıp edebilecekleri konusunda kişisel sorumluluk almaya yaklaşmaması, bilerek başkalarına bağımlı hâle gelmek istemesi veya sağlık ve hizmet sistemini suiistimal etmesi gibi durumlardır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Engelli bireylere yönelik olumsuz algı ve görüşlerin oluşmasına ve bunların devam etmesine katkıda bulunan faktörlerin bir kısmı toplumun yapısı ilgilidir. Ülkeden ülkeye hatta toplumdan topluma
birtakım değişiklikler gösterebiliyor olsalar da genel olarak bu faktörleri 3 kategoride incelemek mümkündür. Bunlar:
1. Engelliliğe ilişkin bilgi ve farkındalık eksikliği
2. Engelliliğe ilişkin hatalı varsayımlar
3. Engelliliğe ilişkin olumsuz tutumları devam ettiren yanlış ve duyarsız medya yayınları

Doğru cevap E seçeneğidir.

Medikal model bireyin yaşadığı problemin kaynağını kendi vücut yapısındaki ve/veya işlevindeki bir bozukluğa yükler. Bu model daha önce de değinilen bir anlayış olan var-yok anlayışına dayalıdır ve dolayısıyla iki uçludur. Yani kişi ya sağlamdır ya da engellidir. Bu durumun tespiti ise standart tanılama kriterlerine göre yapılır ve bu tanılama kriterleri bireyin güçlü ve zayıf yönleri, sosyal destek sistemi, bireysel tercihleri ve mizacı gibi kendine özgü özelliklerine önem vermez. Doğru cevap A seçeneğidir.