Travmatik Yaşantılar, İhmal, İstismar ve Engelli Bireyin Ruh Sağlığı

Travmatik yaşantılar, insanoğlunun duygularını, düşüncelerini ve fizyolojisini etkileyen
ve hayat akışını bozan, beklenmedik olaylardır. 

Travmatik yaşantı sel, deprem gibi doğal bir afet veya bir kaza olabileceği gibi insan kaynaklı travmalar da olabilir. İnsan kaynaklı travmalar şöyle sıralanabilir: 

• Cinsel istismar veya saldırı
• Fiziksel istismar veya saldırı
• Duygusal istismar
• İhmal
• Aile içi şiddet
• Toplumsal şiddet (örn., silahlı saldırı)
• Okulda şiddet (örn., zorbalık, sınıf arkadaşının intiharı)
• Savaş, terör veya politik şiddet
• Kişilerarası aşırı düzeyde şiddet (örn., cinayet, intihar)

Psikolojik travma bireyin örseleyici yaşantılara maruz kalması sonucu olağan savunma düzenekleri ve baş etme yolları ile olayın üstesinden gelemeyeceğini hissettiği, ruh sağlığının etkilendiği ve travmatik tepkiler sergilediği durumdur.

• Beklenmedik, ani, sıra dışı ve birey tarafından kontrol edilmeleri mümkün olmayan olaylardır (örn., doğal afet, kaza).
• Bir kez olabileceği gibi birden fazla, çoklu ve uzun süreli olarak da gerçekleşebilir
  (örn., istismar).
• Bireyin psikolojik dengesinin sarsılmasına neden olur ve bireyin baş etme ve uyum becerilerini işlevsiz hâle getirir.
• Yaşanan olay bireyin psikolojik dengesini/ruh sağlığını etkileyebildiği gibi fiziksel sağlığını da olumsuz etkileyebilir.

Travma sonrası görülen duygusal belirtiler, şok, öfke, çaresizlik, boşlukta hissetme, hissizlik, aşırı korku hâli, suçluluk, yas, ümitsizlik, sinirlilik hâli, karamsarlık, değersizlik hissi, panik ve utanç şeklinde sıralanabilir. 

Travma sonrası görülen bilişsel belirtiler, konsantrasyon güçlüğü, hafıza ile ilgili sorunlar, karar verememe, yanlış inançlar geliştirme, yaşadıklarını çarpıtma/değiştirme, kafa karışıklığı, kendine saygı duymama, kendine olan inancını kaybetme, kendini suçlama, endişelilik hâli, istenmeyen düşünce ve anılar olarak sıralanabilir. 

Travma sonrası görülebilen fiziksel/somatik belirtiler; yorgunluk, bitkinlik, uykusuzluk, uyku düzeninde bozulma, aşırı uyuma, uyuyamama veya uykuyu sürdürememe, tedirginlik, yaygın ağrılar, baş ağrısı, cinsel istekte azalma, iştahsızlık, bağışıklık sisteminde bozulmalar, mide ve bağırsaklarda sorunlar, gerginlik, çarpıntı, bulantı, baş dönmesi ve göğüs ağrısı şeklinde örnek verilebilir. 

Travma sonrası görülebilen davranışsal ve sosyal belirtiler; travmayı hatırlatan uyaranlardan kaçınma, yerinde duramama, ani irkilmeler, yabancılaşma, sosyal geri çekilme, kişilerarası ilişkilerde çatışmalar ve sorunlar (aile, iş, okul, evlilik), güvensizlik, şüphecilik, yargılayıcı ve suçlayıcı olma şeklinde örneklendirilebilir. 

Kısaltması TSSB olan Travma Sonrası Stres Bozukluğu, sadece travmatik yaşantılara maruz kalmış kişilerde değil, başkalarının başına gelen olayı doğrudan doğruya gören, bir aile yakınının ya da yakın bir arkadaşının başına travmatik olayın geldiğini öğrenen veya işi gereği travma mağdurlarıyla çalışan bireylerde de görülebilmektedir. Örneğin, patlama veya kaza sonrası ceset kalıntılarını toplayan kişiler, cinsel istismar mağdurlarıyla veya travma yaşamış engelli bireylerle çalışan polis, psikolog gibi meslek elemanları bu psikiyatrik bozukluğu yaşama yönünden risk altındadırlar. 

TSSB için belirtiler dört grupta ele alınmaktadır. Bunlar:

1. istem dışı belirtiler (örn., olayı hatırlama, olayla ilişkili rüyalar görme, geçmişe dönüşler ve çevresinde olup bitenlerin farkında olmama gibi çözülme belirtileri),
2. kaçınma belirtileri (örn., olayı hatırlatan düşüncelerden veya fiziksel durumlardan uzak durma),
3. bilişlerde ve duygudurumda olumsuz değişiklikler (örn., olayın önemli bir yönünü anımsayamama, kendini suçlama, sürekli ve abartılı olumsuz inanışlar veya korku, dehşet gibi olumsuz duygusal durum)
4. uyarılma ve tepki gösterme biçiminde belirgin değişiklikler (örn., her an tetikte olma veya abartılı irkilme tepkisi, dikkatini odaklayamama, uyku bozukluğu) 

Bireye tanı konulabilmesi için belirtilerin bir aydan daha uzun süre görülüyor olması ve klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da iş, toplumsal ya da önemli diğer alanlarda işlevsellikte azalmaya yol açması gerekmektedir.

Bu bozukluğa yönelik tanı, travmatik olay sonrası belirtilen istem dışı, olumsuz duygu durum, çözülme (dissosiyasyon), kaçınma ve uyarılma belirtilerinden en az dokuz belirtinin bireyde en az üç gün en fazla bir ay görülmesi ile konulmaktadır. Bir aydan daha fazla sürüyor ise kişinin Travma Sonrası Stres Bozukluğu yönünden değerlendirilmesi gerekmektedir. 

• Travmatik olayın niteliği
• Travmatik olayın şiddeti
• Travmaya maruz kalan kişinin bireysel özellikleri
• Travma sonrası yaşananlar

Engelli bireyler travmatik yaşantılardan korunmak için sağlıklı bireylere göre daha
savunmasızdırlar. Çünkü engel türüne ve sağlık durumlarına bağlı olarak travmatik olay riskini algılamaları ve/veya ortamdan kaçabilmeleri daha güç olabilmekte veya kriz durumuna tepki verebilmek için başka birinin yardımına ihtiyaç duyabilmektedirler. Bu nedenle engelli bireyler travmatik yaşantılar yönünden risk altındadırlar. 

İhmal ve istismar, bireyin fiziksel, bilişsel (zihinsel), duygusal, cinsel ve sosyal gelişimini engelleyen travmatik yaşantılardan biridir. İhmalde engelli bireyin temel psiko-sosyal gereksinimlerinin karşılanmasında yapılması gereken davranışın yapılmaması söz konusu iken istismarda da tam tersi bir şekilde engelli bireye yapılmaması gereken olumsuz içerikli bir davranış gerçekleştirilir.

İstismar gerçekleştirilme biçimine göre fiziksel, cinsel ve duygusal istismar olarak üç farklı biçimde olmaktadır.

Fiziksel istismar: Çocuğun sağlığına, yaşamına, gelişimine ve onuruna zarar veren ve kasıtlı olarak yapılan her türlü fiziksel güç kullanımı fiziksel istismar olarak tanımlanmaktadır. Engelli bireye yönelik fiziksel istismar davranışlarına vurma, dövme, tekmeleme, boğma, ısırma, yakma, haşlama, zehirleme veya agresif davranışlar sergilediği için yatağa vb yerlere bağlama gibi kasıtlı olarak yapılan ve fiziksel olarak zarar veren her türlü eylem örnek verebilir.

Duygusal istismar: Duygusal istismar; yeteneklerinin üzerinde istek ve beklenti içinde olma, saldırganca davranma, sürekli eleştirme, aşağılama, sevgi ve ilgi ihtiyaçlarını yeterince karşılamama, reddetme, yıldırma, küçük düşürme, alay etme, değer vermeme gibi davranışlarla bireyin psikolojik şiddete maruz kalmasıdır. Engelli bireylerin duygusal istismarına yönelik olarak da başta engellerinden kaynaklı aşağılanmaları, onurlarının zedelenmesi, kişiliklerine veya engellerine yönelik sürekli eleştirilmeleri, eğitim veya oyun alanı gibi sosyal ortamlarda istenmemeleri, tehdit edilmeleri, mahremiyetlerinin korunmasına önem verilmemesi ve engelli oldukları için bakım verenleri/eşleri tarafından terk edilmeleri gibi davranışlar örnek verilebilir.

Cinsel istismar: Cinsel istismar, toplumdan topluma veya ülkeden ülkeye farklı şekillerde tanımlansa da genel olarak çocuğun tam anlayamadığı, gelişimsel olarak hazır olmadığı, toplum kurallarına ve yasalara uygun düşmeyen cinsel davranışlara maruz kalmasına denilmektedir. Cinsel istismar davranışlarına istismarcının engelli bireyin cinsel içerikli fotoğraflarını/videolarını çekmesi veya soyunma, banyo yapma gibi davranışlarını cinsel tatmin/uyarılma amacıyla izlemesi, kendisinin veya başka birinin özel/gizli bölgelerini engelli bireye göstermesi, cinsel içerikli sohbet etmesi ve vücudunda herhangi bir bölgeye cinsel amaçlı dokunması örnek verilebilir.

En genel tanımıyla ihmal; engelli bireyin temel, duygusal ve sosyal gereksinimlerinin karşılanmamasıdır. İhmal, karşılanmayan gereksinimin türüne göre fiziksel, duygusal, eğitim ve tıbbi ihmal olarak sınıflandırılabilir. Engelli bireyin ilacının verilmesi, güvenliğinin sağlanması gibi temel gereksinimlerinin giderilmemesi, sağlıksız veya yetersiz beslenmesi, kişisel hijyeninin kötü olması, bakım kalitesinin düşük düzeyde olması, mevsime uygun giydirilmemesi, açıklanamayan kilo kayıpları, fiziksel, tıbbi ve sosyal faaliyetlerde bulundurulmaması (örn., fizik tedavi ihtiyacının giderilmemesi), sağlık kontrollerinin yaptırılmaması veya tedavi ettirilmemesi, yatağa bağımlı olanlarda çok sık yatak yaralarının olması, özel eğitim gibi eğitimsel ihtiyaçlarının giderilmemesi ihmal örnekleri olarak gösterilebilir. 

• Engellilik türü ve derecesi
• Mağdurun istismarcıya bağımlı olması
• Ebeveynlerin çocuğun engelini/gereksinimini fark etmemesi
• Ebeveyne/istismarcıya özgü risk faktörlerinin varlığı
• Aileye özgü risk faktörlerinin varlığı
• Toplumsal ve sistemsel risk faktörlerinin varlığı 

• İstismarın türü, sayısı ve şiddeti
• Mağdurun istismara maruz kaldığı yaş
• Mağdurun cinsiyeti
• Mağdurun olaydan ötürü kendini suçlaması
• Mağdurun olay esnasında kontrol duygusunu kaybetmiş olması
• İstismarcının mağdura yakınlık düzeyi
• Sosyal desteğin varlığı

• Yapılan davranışın istismar olduğuna yönelik farkındalığının olmaması.
• İstismar veya ihmal bildiriminin ciddiye alınmayacağını/inanılmayacağını düşünmesi.
• İstismardan dolayı kendini suçlaması ve utanması.
• Yalnız kalma korkusu (Yetişkinlerde başka eş/partner bulamayacağını düşünmesi).
• Ekonomik ve bakım yönünden kendini istismarcıya bağımlı hissetmesi.
• Bildirdiği takdirde kurum bakımına alınma veya istismarcı tarafından ölümcül zarar verilme korkusu
• İstismarda veya ihmalde bulunan bakım vereni (örn., eşi, bakıcıyı) bildirdiği takdirde bakım hizmetini ve/veya çocuklarını kaybetme korkusu.
• Bildirimde bulunabileceği ve konaklama sağlayacağı yerlerin olmaması veya var olan servislerin de bireysel ihtiyaçlarını karşılayamayacağının düşünülmesi.
• Geçmiş istismar bildirimlerinde yaşanan olumsuz deneyimler.
• Polis ve sosyal hizmet servislerinin yararlı olamayacağının düşünülmesi.
• Doktor ve sosyal hizmet uzmanı gibi kişilerin istismarın psikolojik belirtilerinin engellilikten kaynaklandığını düşünmesi ve istismar olasılığını sormaması ya da araştırmaması.
• Uzmanların engelli çocukla iletişim kurmayı bilmemeleri veya ifadesini güvenilir olarak değerlendirmemeleri.
• İstismar bildirimi alsalar dahi bazı uzmanların ailelerin davranışlarını psikolojilerinden ötürü mazur görmeleri.
• Çocuk koruma sistemi gibi engelli bireyi koruyacak yasal mekanizmaların istendik
  düzeyde olmaması.

Çocuklar için yapılması gerekenler: Çocuğun ailesiyle veya güvendiği kişilerle bir araya gelmesine yardım edin; bu mümkün değilse çocuğu güvenilir devlet kurumuna
(örn., Çocuk Esirgeme Kurumuna) teslim edin. Çocuğun yaralı insanlara ve benzeri
olumsuz durumlara tanıklık etmesini, üzücü hikayeler duymasını, müdahale ekibinde
olmayan veya medya mensubu kişilerin çocukla iletişim kurmasını engelleyin. Çocukla göz seviyesinde sakin, yumuşak ve kibar bir biçimde konuşun, onu etkin dinleyin, yaşına göre ilgileri hakkında sohbet etmeye ve oyun oynamaya çalışın. Ayrıca, aileyi de
çocuklarıyla ilgilenmeleri için destekleyin. 

• İstismar ve ihmal bildiriminde bulunan bireylerle görüşürken gizliliğe dikkat edilmeli,
• Bireyin konuşmasına izin verilmeli ve sözü kesilmeden dinlenilmeli,
• İstismar ve ihmal durumunu bildirerek doğru bir davranış yaptığına yönelik engelli birey rahatlatılmalı,
• İstismar ve ihmale maruz kalmış engelli bireyi dinlerken ne kadar acı bir olayı da anlatsa acıma, ağlama, öfkelenme gibi duygusal tepkiler sergilemekten mutlaka kaçınılmalı,
• İstismarcı ne kadar kötü bir davranışta bulunmuş olsa da istismarcı hakkında olumsuz yorumlarda bulunulmamalı,
• Görüşme esnasında, özellikle çocuklarla veya zihinsel engelli bireylerle görüşme yaparken anlamadığı kelimeleri ve yönlendirici ifadeleri kullanmaktan kaçınılmalıdır. Örneğin, “Şurana mı dokundu?” diye kapalı uçlu sorular sorulmamalı,
• “Bu yaşadıkların senin suçun değil” gibi bir cümleyle ihmalin ve istismarın onun suçu olmadığı engelli bireye söylenmeli (Travma mağdurlarının kendilerini suçlama eğilimleri vardır ve kendilerini suçlamaları da psikiyatrik bozukluk oluşmasında etkili bir faktördür),
• Özellikle cinsel istismar olaylarında, iyi niyetle de olsa engelli bireye sarılma, okşama gibi fiziksel temasta bulunulmamalı,
• Fiziksel ve cinsel istismar gibi kötü muamele olayı öğrenildikten hemen sonra mutlaka Cumhuriyet Savcılığına adli bildirimde bulunulmalıdır.