Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Bakış Ruh Sağlığı

Engelli bireylere geliştirilen olumsuzlukların ilki damgalamadır. Damgalama bir insan veya grubun sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal olarak sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya da grubun itibarsızlaştırılmasıdır.

Engellilerin Haklarına İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi'ne göre engelliliğe dayalı ayrımcılık, bireyin toplumdaki her türlü etkinlik ve hizmete toplumun diğer üyeleri ile eşit şekilde erişiminin ve kabulünün engellenmesi ya da zedelenmesi amaç ya da etkisi ile yapılan dışlama, mahrum etme ya da kısıtlamaları içeren eylemlerdir.

• Tüm engelli bireyler saygı duyulmayı ve cesaretlendirilmeyi hak eder.  Engelli bireylerin yeteneklerini sergileyebilmeleri ve geliştirebilmeleri için onlara fırsatlar yaratılmalı ve onların da diğer tüm insanlar gibi insanlık onuru ve değeriyle yaşamlarını sürdürmeye haklarının olduğu bilinmelidir.
• Engelin yol açtığı yetersizliğin derecesi çevresel koşullara bağlı olarak artış veya azalış gösterebilir. Bunun nedeni engelli bireylerin çoğunlukla sahip oldukları engellerce değil fiziksel (binaların yapısı) ya da sosyal (ön yargılar, geleneksel inanışlar) engeller tarafından kısıtlanıyor olmalarıdır.
• Engele uyum konusunun daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle sosyal ve fiziksel çevredeki problemler gözden geçirilmelidir. Engelli bireylerin psikososyal iyilik hâllerinin devamı ve güçlendirilmesi için engelle ilişkili güçlüklerin çevresel, sosyal, psikolojik ve fiziksel temellerinin fark edilmesi gereklidir.

• Tüm bireylerin devreye sokulduğu takdirde engelle ilişkili güçlükleri azaltabilecek ve yaşam kalitesini yükseltebilecek birtakım bireysel, fiziksel ve zihinsel özellikleri mevcuttur.

  Toplumsal anlamda pozitif bir engel algısının oluşturulması ve bu konudaki sorumluluğun toplumun tüm üyelerince paylaşılması önemlidir.

Örneğin, askerlik görevini yerine getirirken engelli hâle gelmiş bireylere gazi ünvanı verilerek toplumumuzda daha saygın ve kutsal bir yere konumlandırıldıkları görülmektedir. Bu bireylerin tolumda “kahraman” olarak nitelendirilmesi ilk bakışta olumlu gibi görünse de bu tür durumlar da engelli bireylerin engelsiz bireylerden daha üstün varlıklar olarak algılanmasına yol açabilir.

Dışarıdan bakanların fark edemeyeceği bu tarz engel türleri için gizli engel terimi kullanılmaktadır.

Engelli bireyin engel durumuna odaklanması çoğu zaman, ihtiyaç duyduğu herhangibir yardımcı donanımın erişilebilir olmaması (ör., Brail alfabesi), çevredekilerin gereksiz ve aşırı merakı, çevredekilerin engelli bireye dik dik ve uzun uzun bakmaları ya da engel durumu ile ilgili negatif bir yorum yapmaları gibi olumsuz nitelikli dışsal bir etmenin bireyin engel durumunu gündeme taşıması sonucunda gerçekleşir.

Biklen ve Bogdan’a (1982) göre engelli bireylerin medyadaki en sık temsil şekilleri uğursuz, mutsuz, acınası, patetik, kötü, suçlu ya da uyumsuz bireyler oldukları yönündedir. Özellikle film ve dizilerde, engelli bireylere genellikle felaket, gizem, ya da yoksunluk içeren sahnelerde bu etkilerin güçlendirilmesi için yer verilmektedir.

Biyopsikososyal yaklaşıma göre engelli birinin yaşam deneyimini anlamak konusunda biyolojik faktörler tek başına yetersiz kalmakta ve bu nedenle psikolojik, sosyal ve biyolojik faktörlerin karşılıklı etkileşimine bakılmadır. Yani engellilik özetle yetersizlikler, aktivite sınırlılıkları ve katılım kısıtlamaları için kullanılan bir çatı terimdir (T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakan- lığı, 2017). Biyopsikososyal modelle birlikte engelli bireyin hem gerekli psikolojik ve tedavi desteği görmesi hem de onları engelleyen sosyal ve çevresel sınırlandırmalarla mücadele edilmesinin gereği ve önemi anlaşılmaya başlanmıştır.

Engellilikle ilgili hâlen bazı toplumlarda görülen durumlardan biri engelliliği yüce bir gücün öfkesinin göstergesi, gelecekte oluşacak kötü olayların habercisi ya da şeytan tarafından ele geçirilme gibi batıl inanç ve düşüncelerle açıklama çabasıdır.

Engellilere ilişkin yanlış inanışlardan biri, engelli bireyin engelinden dolayı yapıp edemeyeceklerini düşünerek sürekli bir yas ve üzüntü hâlinde olduğunu varsaymaktır. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan acıma duygusunun beraberinde engelli bireyin toplumun eşit bir üyesi olamayacak ve doyurucu bir yaşam süremeyecek bir üyesi olarak konumlandırılması söz konusu olabilmektedir. Oysa bu durum, her zaman böyle değildir.

İkincil kazanç kavramı, klinik ve rehabilitasyon temelli literatürde, bireyin hasta numarası yaparak ve/veya semptomlarını abartarak çevresindekileri ve sistemi suistimal etmesi olarak tanımlanır. İkincil kazanç olarak adlandırılabilecek davranışlardan bazıları bireyin yapıp edebilecekleri konusunda kişisel sorumluluk almaya yaklaşmaması, bilerek başkalarına bağımlı hâle gelmek istemesi veya sağlık ve hizmet sistemini suistimal etmesi gibi durumlardır.

Türkiye 2009 yılında imzalamış olduğu Engellilerin Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi ile engelli bireylerin hakları konusuna vermiş olduğu önemi yazıya dökmüştür.