ENGELLİLERDE RUH SAĞLIĞI - Deneme Sınavı - 9

Engelli bireylerle çalışan uzmanlar, aileler ya da yardımcı personel cinsel istismara uğrayan bireylerde meydana gelen davranış değişikliklerini etkin bir şekilde fark etmeleri önemlidir. Bu nedenle, cinsel istismara uğrayan engelli bireylerde genellikle görülen belirtileri burada ifade etmek yerinde olacaktır: a. Maruz kaldığı istismardan dolayı kendini suçlama b. İstismar sonucunda cezalandırılmaktan, öldürülmekten ya da zarar görmekten korku duyma c. Benlik saygısına ilişkin olumsuz düşüncelere kapılma d. Anksiyete ve depresyon yaşama e. Kendisini kirlenmiş ve lekelenmiş olarak görme f. İnsanlara güven duyma konusunda problem yaşama, çekinme ve utanma g. İçine kapanma ya da saldırgan davranışlar geliştirme h. İnsanlardan olabildiğince uzak durma (MEB, 2013).

Duygu odaklı başa çıkma yöntemleri arasında en etkili yollardan birisi bilişsel yeniden yapılandırma yöntemidir. Bilişsel yeniden yapılandırmada temel amaç, yaşanan durum veya uyarıcıyla ilgili düşüncelerin ve bakış açısının değiştirilmesidir. Diğer bir deyişle bireyin duruma yönelik algısının değiştirilmesidir. Bu yaklaşımda asıl sorunun yaşanan durum değil de bireyin algılayış biçiminden kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu yüzden bireyin düşüncelerine odaklanılmaktadır (Baltaş ve Baltaş, 2012). Engelli bireylerin de çoğu zaman kendilerine yönelik olumsuz tutumlar ve algı içerisinde olduğu bilinmektedir. Bilişsel yapılandırma yöntemi sayesinde bu olumsuz tutumların değiştirilmesi sağlanabilir. Böylece yaşanılan stres durumu da azaltılabilir.

Travmatik yaşantı sel, deprem gibi doğal bir afet veya bir kaza olabileceği gibi insanlar tarafından gerçekleştirilen tecavüz, terör, savaş, zorunlu göç gibi çeşitli türlerde de olabilir. Yetişkinlere kıyasla çocukların daha korunmasız olmaları özellikle insan kaynaklı travmatik yaşantıları bu kitlenin daha çok yaşaması anlaşılır görünmektedir.

Travma sonrası sıkça görülen bilişsel belirtiler: Konsantrasyon güçlüğü, hafıza ile ilgili sorunlar, karar verememe, yanlış inançlar geliştirme, yaşadıklarını çarpıtma/değiştirme, kafa karışıklığı, kendine saygı duymama, kendine olan inancını kaybetme, kendini suçlama, endişelilik hâli, istenmeyen düşünce ve anılar.

Travma sonrası sıkça görülen duygusal, bilişsel, fiziksel/ somatik, davranışsal ve sosyal belirtiler şu şekilde sıralanabilir (Erdur-Baker, 2014): a. Duygusal Belirtiler: Şok, öfke, çaresizlik, boşlukta hissetme, hissizlik, aşırı korku hâli, suçluluk, yas, ümitsizlik, sinirlilik hâli, karamsarlık, değersizlik hissi, panik ve utanç. b. Bilişsel Belirtiler: Konsantrasyon güçlüğü, hafıza ile ilgili sorunlar, karar verememe, yanlış inançlar geliştirme, yaşadıklarını çarpıtma/değiştirme, kafa karışıklığı, kendine saygı duymama, kendine olan inancını kaybetme, kendini suçlama, endişelilik hâli, istenmeyen düşünce ve anılar. c. Fiziksel/Somatik Belirtiler: Yorgunluk/ bitkinlik, uykusuzluk, uyku düzeninde bozulma, aşırı uyuma, uyuyamama veya uykuyu sürdürememe, tedirginlik, yaygın ağrılar, baş ağrısı, cinsel istekte azalma, iştahsızlık, bağışıklık sisteminde bozulmalar, mide ve bağırsaklarda sorunlar, gerginlik, çarpıntı, bulantı, baş dönmesi ve göğüs ağrısı. d. Davranışsal ve Sosyal Belirtiler: Travmayı hatırlatan uyaranlardan kaçınma, yerinde duramama ve ani irkilmeler, yabancılaşma, sosyal geri çekilme, kişilerarası ilişkilerde çatışmalar ve sorunlar (aile, iş, okul, evlilik), güvensizlik, şüphecilik, yargılayıcı ve suçlayıcı olma.

Travma sonrası bazı bireylerde “Travma Sonrası Büyüme” olarak adlandırılan olumlu değişiklikler de yaşanabilmektedir. Buna göre, travma sonrası bazı bireylerin yaşama bakışı değişmekte, kendi gücünün ve yaşamındaki yeni olasılıkların daha çok farkına varmakta, yaşamı daha fazla takdir etmekte, önceliklerini yeniden değerlendirmekte, daha yakın kişilerarası ilişkiler geliştirmekte ve sonuç olarak ruhsal olarak gelişim göstermektedir (İnci ve Boztepe, 2013). Bu bireylerde “bunun üstesinden geldiysem her şeyin üstesinden gelirim” düşüncesi hakim olmakta ve kendine olan inancı artmaktadır. Travma sonrası büyüme ile birey olayı ve olay sonrası değişen yaşamını kabullenmekte ve uyum sağlamakta, yaşamına anlam katan insanlara veya amaçlara daha da önem vermektedir. Yaşama bakışta yaşanan bu değişim de bireyin psikolojik sorunlar yaşamasını önlemektedir.

En genel tanımıyla ihmal; engelli bireyin temel, duygusal ve sosyal gereksinimlerinin giderilmemesidir. İhmal, karşılanmayan gereksinimin türüne göre fiziksel, duygusal, eğitim ve tıbbi ihmal olarak sınıflandırılabilir. Söz gelimi, ebeveynin veli toplantılarına gitmemesi eğitim ihmali iken çocuğu mevsim koşullarına göre giydirmemesi de fiziksel ihmaldir. Engelli bireylerin ihmal belirtilerine yönelik olarak da şu örnekler verilebilir: Engelli bireyin ilacının verilmesi, güvenliğinin sağlanması gibi temel gereksinimlerinin giderilmemesi, sağlıksız veya yetersiz beslenmesi, kişisel hijyeninin kötü olması, bakım kalitesinin düşük düzeyde olması, mevsime uygun giydirilmemesi, açıklanamayan kilo kayıpları, fiziksel, tıbbi ve sosyal faaliyetlerde bulundurulmaması (örn., fizik tedavi ihtiyacının giderilmemesi), sağlık kontrollerinin yaptırılmaması veya tedavi ettirilmemesi, yatağa bağımlı olanlarda çok sık yatak yaralarının olması, özel eğitim gibi eğitimsel ihtiyaçlarının giderilmemesi; gözlük, protez, işitme cihazı gibi gerekli olan tıbbi aletlerden yararlandırılmamasıdır. İhmal davranışı sadece bakım verenler, öğretmenler gibi çocuğa bakmakla yükümlü kişilerle sınırlı olmayıp engelli bireylere hizmet veren kurumlar tarafından da gerçekleştirilebilir. Çoğunlukla sosyal ihmal olarak tanımlanan bu duruma da belediyelerin engelli bireylerin ulaşabilirliklerini artırıcı faaliyetlerde bulunmamaları veya sosyal destek sergilememeleri örnek verilebilir.

İhmal ve istismar, bireyin fiziksel, bilişsel (zihinsel), duygusal, cinsel ve sosyal gelişimini engelleyen travmatik yaşantılardan biridir. İhmalde engelli bireyin temel psiko-sosyal gereksinimlerinin karşılanmasında yapılması gereken davranışın yapılmaması söz konusu iken istismarda da tam tersi bir şekilde engelli bireye yapılmaması gereken olumsuz içerikli bir davranış gerçekleştirilir. Söz gelimi, özel eğitim ihtiyacı olan engelli bir çocuğun özel eğitim alması gerekirken okula gönderilmemesi ihmal, aşağılanması ve sosyal çevreye çıkartılmaması da istismar davranışıdır. İhmal ve istismar, bireyin fiziksel, bilişsel (zihinsel), duygusal, cinsel ve sosyal gelişimini engelleyen, başka bir birey veya grup tarafından gerçekleştirilen, kaza dışı her türlü eylem veya eylemsizliktir. İhmalde pasif bir davranış söz konusu iken istismarda aktif bir davranış vardır. Ayrıca, istismarın hangi yolla gerçekleştiğini gösteren fiziksel, cinsel ve duygusal istismar olarak adlandırılan üç türü bulunmaktadır.

En genel tanımıyla ihmal; engelli bireyin temel, duygusal ve sosyal gereksinimlerinin giderilmemesidir. İhmal, karşılanmayan gereksinimin türüne göre fiziksel, duygusal, eğitim ve tıbbi ihmal olarak sınıflandırılabilir. Söz gelimi, ebeveynin veli toplantılarına gitmemesi eğitim ihmali iken çocuğu mevsim koşullarına göre giydirmemesi de fiziksel ihmaldir. Engelli bireylerin ihmal belirtilerine yönelik olarak da şu örnekler verilebilir: Engelli bireyin ilacının verilmesi, güvenliğinin sağlanması gibi temel gereksinimlerinin giderilmemesi, sağlıksız veya yetersiz beslenmesi, kişisel hijyeninin kötü olması, bakım kalitesinin düşük düzeyde olması, mevsime uygun giydirilmemesi, açıklanamayan kilo kayıpları, fiziksel, tıbbi ve sosyal faaliyetlerde bulundurulmaması (örn., fizik tedavi ihtiyacının giderilmemesi), sağlık kontrollerinin yaptırılmaması veya tedavi ettirilmemesi, yatağa bağımlı olanlarda çok sık yatak yaralarının olması, özel eğitim gibi eğitimsel ihtiyaçlarının giderilmemesi; gözlük, protez, işitme cihazı gibi gerekli olan tıbbi aletlerden yararlandırılmamasıdır. İhmal davranışı sadece bakım verenler, öğretmenler gibi çocuğa bakmakla yükümlü kişilerle sınırlı olmayıp engelli bireylere hizmet veren kurumlar tarafından da gerçekleştirilebilir. Çoğunlukla sosyal ihmal olarak tanımlanan bu duruma da belediyelerin engelli bireylerin ulaşabilirliklerini artırıcı faaliyetlerde bulunmamaları veya sosyal destek sergilememeleri örnek verilebilir.

Ailenin sosyo-ekonomik düzeyinin düşük olması veya temel ihtiyaçları karşılamada güçlük yaşanması, aile-içi şiddetin varlığı, evlilikle ilgili sorunlar, kalabalık aile, evsizlik, yoksulluk, saldırgan davranış eğilimi ya da madde kullanımı olan aile üyelerinin varlığı, ailenin suç oranının yüksek olduğu yerde ikamet etmesi gibi faktörler aileye özgü risk faktörleridir.

Toplumsal ve sistemsel risk faktörlerinin varlığı: Engelli bireylerin, tarih boyunca toplumun geneli tarafından ötekileştirildiği ve toplumun olumsuz tutum ve davranışlarına maruz kaldıkları bilinen bir gerçektir. Engelli bireylerin maruz kaldığı istismar ve ihmal sadece ailesel bir sorun olmayıp onlara sunulan hizmetle ve toplumsal bakış açısıyla da ilişkilidir. Söz gelimi, bu bireylere sunulan sağlık ve eğitim hizmetlerinin yetersiz olması, uzmanların ailelere psikolojik destek sunmaması veya çocuk koruma birimlerinin engelli bireylere uygun olmaması, toplumda bu bireylere yönelik önyargıların veya “aciz, yetersiz, ifadesine güvenilmez” gibi atıfların olması engelli bireylerin istismarını ve ihmalini artıran veya bu kötü muamelelerin devam etmesini sağlayan faktörler olabilmektedir. Çünkü bu tarz bakış açısı istismarcılara güç vereceği gibi istismara ve ihmale maruz kalan engelli bireyin yardım arama davranışını da engelleyecektir.

Damgalama bir insan veya grubun sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal olarak sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya da grubun itibarsızlaştırılmasıdır (United Nations, 2017). Engelli bireylerin otomatik olarak başarısız, beceriksiz, tembel, dengesiz ya da sorumsuz olarak algılanması bu davranışlara örnektir. Bu bilgilerin ışığında şıklar düşünüldüğünde doğru cevabın D şıkkı olduğu görülmektedir.

“5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun” engelli bireylerin aylık hakkını ve hak etme koşullarını, engelli bireylerin bedensel, ruhsal ve mesleki rehabilitasyonlarını düzenlemektedir. Doğru seçenek C'dir.

Engelli bireylerin toplumla bütünleşmesi, kişisel gelişimlerinin desteklenmesi gibi her türlü durumlar için yasa yapıcılar devlet politikaları oluşturmalıdır. Ancak normal bireylerden farklı olarak pozitif ayrımcılık yapılmalıdır. Doğru seçenek E'dir.

Ekzosistem kitle iletişim araçları, yasal düzenlemeler gibi bireyin doğrudan içinde bulunmadığı veya doğrudan önemli rol oynamadığı resmî ya da gayri resmî sosyal yapılardır. Doğru seçenek C'dir.

D seçeneğinde yer alan bireysel bir olgu olup çevresel model kapsamında ele alınamaz. Bireysel özelliğe çevresel duruşun etkisi Eko sistem modelini resmeder. Doğru seçenek D'dir.

B seçeneğindeki yer alan ifade Maslow'un hiyerarşisine göre aranmaz. Doğru seçenek B'dir.

Stephan Hawking'in 1000 yıllık bir üniversitede eğitim görmesi, başarılı olması, bağlı bulunduğu çevrenin ona olan inancı gibi durumlar düşünüldüğünde doğru seçenek A'dır.

Maaş hakkı temel fizyolojik gereksinimlerini karşılamak için öncelikli bir haktır. Doğru seçenek D'dir.