ENGELLİLERDE RUH SAĞLIĞI - Deneme Sınavı - 10

Engelli bireylerle çalışan uzmanlar, aileler ya da yardımcı personel cinsel istismara uğrayan bireylerde meydana gelen davranış değişikliklerini etkin bir şekilde fark etmeleri önemlidir. Bu nedenle, cinsel istismara uğrayan engelli bireylerde genellikle görülen belirtileri burada ifade etmek yerinde olacaktır:

Engelli bireylerin sıklıkla karşılaştığı damgalama, ayrımcılık, ihmal, istismar ve şiddet gibi problemler vardır. Doğru cevap E'dir.

Travmatik yaşantı sel, deprem gibi doğal bir afet veya bir kaza olabileceği gibi insanlar tarafından gerçekleştirilen tecavüz, terör, savaş, zorunlu göç gibi çeşitli türlerde de olabilir.

• Beklenmedik, ani, sıra dışı ve birey tarafından kontrol edilmeleri mümkün olmayan
olaylardır (örn., doğal afet, kaza).
• Bir kez olabileceği gibi birden fazla, çoklu ve uzun süreli olarak da gerçekleşebilir
(örn., istismar).
• Bireyin psikolojik dengesinin sarsılmasına
neden olur ve bireyin baş etme ve uyum becerilerini işlevsiz hâle getirir.
• Yaşanan olay bireyin psikolojik dengesini/
ruh sağlığını etkileyebildiği gibi fiziksel sağlığını da olumsuz etkileyebilir.

Travma sonrası sıkça görülen belirtiler duygusal, bilişsel, fiziksel/ somatik, davranışsal ve sosyal belirtiler dir.

Bilişsel Belirtiler: Konsantrasyon güçlüğü, hafıza ile ilgili sorunlar, karar verememe, yanlış inançlar geliştirme, yaşadıklarını çarpıtma/değiştirme, kafa karışıklığı, kendine saygı duymama, kendine olan inancını kaybetme, kendini suçlama, endişelilik hâli, istenmeyen düşünce ve anılar.

Fiziksel/Somatik Belirtiler: Yorgunluk/ bitkinlik, uykusuzluk, uyku düzeninde bozulma, aşırı uyuma, uyuyamama veya uykuyu sürdürememe, tedirginlik, yaygın ağrılar, baş ağrısı, cinsel istekte azalma, iştahsızlık, bağışıklık sisteminde bozulmalar, mide ve bağırsaklarda sorunlar, gerginlik, çarpıntı, bulantı, baş dönmesi ve göğüs ağrısı.

Travmatik olaya maruziyet sonrası da bireyde travmatik olayla ilgili istem dışı belirtiler (örn., olayı hatırlama, olayla ilişkili rüyalar görme, geçmişe dönüşler ve çevresinde olup bitenlerin farkında olmama gibi çözülme belirtileri), kaçınma belirtileri (örn., olayı hatırlatan düşüncelerden veya fiziksel durumlardan uzak durma), bilişlerde ve duygudurumda olumsuz değişiklikler (örn., olayın önemli bir yönünü anımsayamama, kendini suçlama, sürekli ve abartılı olumsuz inanışlar veya korku, dehşet gibi olumsuz duygusal durum) ile uyarılma ve tepki gösterme biçiminde belirgin değişiklikler (örn., her an tetikte olma veya abartılı irkilme tepkisi, dikkatini odaklayamama, uyku bozukluğu) olarak dört grupta belirtiler görülmektedir.

Travmatik yaşantıya verilen belirtilerin şiddetini etkileyebilen bu faktörler şunlardır:

En genel tanımıyla ihmal; engelli bireyin temel, duygusal ve sosyal gereksinimlerinin giderilmemesidir.

Aileye özgü risk faktörlerinin varlığı

Ebeveyne/istismarcıya özgü risk faktörlerinin varlığı

Ebeveynlerin çocuğun engelini/gereksinimini fark etmemesi

Mağdurun istismarcıya bağımlı olması

Engellilik türü ve derecesi

Toplumsal ve sistemsel risk faktörlerinin varlığı

Dünya Sağlık Örgütü tarafından saha çalışanları için psikolojik ilk yardım rehberi hazırlanmıştır. Bu rehbere göre afet gibi travmatik yaşantı sonrası engelli bireylere yardım için yapılması gerekenler: 

bir biçimde yaklaşıp, kendinizi, isminizi ve kuruluşunuzu tanıtın.
• Güvenli bir yer bulmasına yardım edin.
Eğer bunu yapmak güvenli ise bireyi tehlikeden uzaklaştırın.
• Mahremiyeti ve saygınlığı için onu medya
mensuplarından koruyun.
• İhtiyaçlarını ve kaygılarını sorun. Yeme-içme, temiz su bulma, kendilerine bakabilme
ya da yardım ekibi tarafından verilen malzemelerle barınak inşa etme gibi temel ihtiyaçlarını karşılamasına yardım edin.
• Herhangi bir sağlık problemi ya da düzenli
olarak kullandığı ilaçlarının olup olmadığını sorun. İlaçlarını almasına ve tıbbi malzemelere erişmesine yardım edin.
• Konuşması için baskı yapmayın. Konuşmak isterse de dinleyin ve sakinleşmesine
yardımcı olun.
• Kendi başına hareket edemeyenler veya işitme-görme engeli olanlar ailelerini bulmakta
ve hizmetlere erişmekte zorluk çekebilirler.
Sevdikleriyle bağlantı kurmasına ve sosyal
destek almasına yardım edin. Bu süreçte,
engelli bireyin yanında kalın. Gitmeniz gerekiyorsa da ona yardım etmesi için birini
bulun. Uzun süreli yardım için engelli bireyin bir kurumla irtibata geçmesini sağlayın.
• Mevcut hizmetler (sağlık hizmetleri, aile
üyelerinin takibi, barınak, gıda dağıtımı
gibi) hakkında bilgi sahibi olduğundan ve
hizmetlere ulaşabileceğinden emin olun.
Bilmiyorsa mevcut servislere nasıl ulaşacağı
konusunda bilgi verin.
• Olayla ilgili doğru ve net bilgi verin.
• Problemleriyle başa çıkmasına yardım edin.
İhtiyaçlarını karşılayabilmesi için pratik
öneriler verin. Geçmişte zor durumlarla
nasıl başa çıktığını düşünmesini ve mevcut
durumla başa çıkma yeteneğini fark etmesini sağlayın. Kendisini daha iyi hissetmesini
sağlayan faaliyetler yapmasını (örn., yürümek, şarkı söylemek, dua etmek gibi) ve
olumsuz başa çıkma davranışlarından (örn.,
bütün gün uyumak, alkol v.b. kullanmak,
kendisini sevdiği kişilerden soyutlamak) kaçınmasını isteyin.

Dünyanın birçok ülkesinde giderek geçerliğini yitiren medikal model ülkemizde hem tıbbi değerlendirmede hem de psikolojik değerlendirmelerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Medikal model engelli olma durumunu yetersizlik ve patoloji temelli bir sağlık sorunu olarak değerlendirmektedir ve bu nedenle engelli olmanın psikolojik ve sosyolojik yönünü görmezden gelmektedir. Engelli bireylerin bu nedenle psikolojileri ve psikolojik sağlıkları üzerine yapılan çalışmalar sınırlıdır. Ancak son zamanlarda yapılan çalışmalar engelli bireylerin yarısının psikolojik sorunları olduğunu göstermektedir. Bu görüşe rağmen engelli bireyler toplum içerisinde birçok zorlukla karşılaşmaktadır ve bu zorluklar engelli bireyleri psikolojik sorunlar açısından savunmasız bırakmaktadır. Engelli bireylerin günlük yaşam içerisinde zorlukları doğal gelişim gösteren bireylerden daha çok yaşamaları temelinde engelli bireylerin toplumdan dışlandığını göstermektedir. Bu durumda engelli bireylerin ciddi psikolojik sorunlarla karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır.

Biyolojik Etkenler: Bu kategori altında bireyin genetik yapısından veya fiziksel durumundan kaynaklanabilecek sorunlar sınıflandırılmıştır. Engelli bireyin kalıtsal yapısı önemli bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Kalıtımdan kaynaklı oluşan engellilik durumları bireyin hayatını son derece olumsuz etkileyebilecek bir durumdur.

Engelli bireylerin psikolojik sorunlarının incelenmesinde göz önünde bulundurulması gereken en önemli şey engelli bireylerin doğal gelişim gösteren bireylerin sahip olduğu duygulara sahip olduklarını kabul etmektir. Engelli bireylerin psikolojik sorunlarının değerlendirilmesinde doğal gelişim gösteren bireylerden tek ve en önemli fark bu değerlendirme sırasında engelli bireylerin kronolojik yaşlarının değil gelişim yaşlarının temel alınması gerektiğidir. Bunun yanı sıra doğal gelişim gösteren bireylerde başka nedenlerden dolayı ortaya çıkan davranışların birçoğu engelli bireylerin yanlış öğrenmelerinden kaynaklanıyor olabileceğidir. Öte yandan engelli bireylerin yaşadıkları psikolojik problemler, bireylerin engel durumundan, engelin doğuştan mı yoksa sonradan mı oluştuğundan, yaşam tarzından, kişilik özelliklerinden ve içinde bulunduğu toplumun özelliklerinden etkilenebilmektedir. Bu nedenle engelli bireylerle çalışan uzmanların bu bireylerin psikolojik sağlıklarını değerlendirirken bu değişkenleri göz önünde bulundurmaları yerinde olacaktır. Bununla birlikte engelli bireylerin yaşayabileceği psikolojik sorunlar doğal gelişim gösteren bireylerin yaşayabileceği psikolojik sorunlardan tür olarak farklılaşmamaktadır. Diğer bir deyişle engelli bireyler doğal gelişim gösteren bireylerle aynı psikolojik sorunları yaşamaktadırlar. Ancak engelli bireylerin yaşadıkları psikolojik sorunlar doğal gelişim gösteren bireylere göre daha ağır ve uzun süreli olabilmektedir. Bu durumun temelinde engelli bireylerin doğal gelişim gösteren bireylerin sahip olduğu bazı başa çıkma mekanizmalarına ve kaynaklara sahip olamaması yatmaktadır.

Bireyler üzerinde oldukça geniş bir etkiye sahip olan stres kavramının zihinsel belirtileri şu şekilde sıralanmıştır: Konsantrasyon güçlüğü yaşama, karar vermede güçlük çekme, unutkanlık ve hafızanın zayıflaması, sürekli hayal kurma, olaylar karşısında çok yönlü düşünememe (Güçlü, 2001).

Depresyon, bireyin duygu durumunda, düşünce ve bellek ile birlikte bedensel ve davranışsal değişimleri kapsayan hastalık durumları olarak tanımlanmaktadır (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2014).

Stresle başa çıkmada bazı bireysel başa çıkma yolları bulunmaktadır. Bunlar üç ana başlık altında incelenecektir. Bunlar; beden ile ilgili yollar, zihinsel yollar ve davranışçı yollardır. Bunlardan ilki beden ile ilgili olanlardır. Bu yolların kullanılmasında amaç, stresin beden üzerinde oluşturduğu olumsuz etkileri kontrol altına almaktır. Bu amacı gerçekleştirmede fiziksel egzersizlerden ve gevşeme tekniklerinden yararlanılabilir (Şahin, 2007). Stresle başa çıkmada kullanılan bir diğer yöntem ise meditasyondur. Meditasyonun beden üzerinde oldukça olumlu etkileri bulunmaktadır (Rowshan, 1998). Bireylerin beslenme alışkanlıkları da stres düzeyi üzerinde arttırıcı veya azaltıcı etkisi bulunan bir etkendir. Aşırı tüketilen kafein, tuz, alkol ve benzeri maddeler stresle başa çıkmayı daha da zorlaştırmaktadır. Bunun yerine taze sebze ve meyve tüketimi ile bakliyat sağlığı olumlu yönde etkilemektedir (Telman ve Ünsal, 2004). Bu gibi etkenler vücudun direncini arttırdığı gibi aynı zamanda bireyin kendini daha etkin ve dinç olarak algılanmasına neden olur bu da stresle etkin başa çıkmada bireylere hem fiziksel hem de psikolojik olarak yardımcı olur.

Stres ile başa çıkmada üçüncü yol ise davranış ile ilgili olanlardır. Stresle başa çıkmada davranışla ilgili olanların temel mantığı; bireylerin olumlu davranışlara sahip olmalarının stres düzeylerini azaltacak bir etken olduğudur. Davranışla ilgili olan stresle başa çıkma yöntemleri şu şekilde sıralanmaktadır: Davranışların düzenlenmesi, öfke kontrolü, sosyal destek sistemlerini kullanma, yoga, masaj, mizahı kullanma, sosyal, kültürel ve sportif etkinliklere katılma.

Psikososyal girişimler psikolojik ve sosyal faktörlere vurgu yapmakta ve sosyal destek kavramına dikkat çekmektedir (Ruddy ve House, 2005). Psikodinamik Terapi, Kişilerarası İlişkiler Terapisi (KİT), Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), Aile ve Çift Terapisi, Varoluşçu Terapi bu psikososyal girişimlerden bazılarıdır (APA 2010). Örnek vermek gerekirse psikodinamik terapi depresyonu, bilinçdışında yaşanan çatışmaların neden olduğu içselleştirilmiş öfke durumu olarak açıklar. Bu nedenle terapide danışanın içsel çatışmalarına ilişki farkındalık düzeyinin arttırılması amaçlanır. Özellikle serbest çağrışım tekniği kullanılarak danışana içgörü kazandırılması hedeflenir (Sütçigil ve Özmenler, 2007). Diğer psikososyal girişimlerinde benzer uygulamaları ve depresyona ilişkin kendi kuramsal yaklaşımları vardır. Bu girişimlerden hangisinin kullanılacağı terapistin ve engelli bireyin özellikleri temelinde karar verilmelidir.