ENGELLİ PSİKOLOJİSİ

İnsanların birbirlerine benzemelerini ve farklılaşmalarını dört temel boyutta incelenebilmektedir. Bu boyutlar; (a) değişmeyen benzerlikler, (b) değişmeyen farklılıklar, (c) değişen benzerlikler ve (d) değişen farklılıklar.

İnsanların değişmeyen benzerlikleri duygusal algılama ve bilgi işleme kapasiteleriyken; değişmeyen farklılıkları ise zekaları, öğrenme biçimleri, psiko-sosyal özellikleri, cinsiyetleri ve ırksal kökenleri olarak tanımlanabilir (Kuzgun ve Deryakulu, 2004).

Toplumun birey üzerindeki etkisini açıklayan en kapsamlı kavram sosyalizasyondur. Sosyalizasyon, bireyin toplumun değerlerini öğrenmesi ve içselleştirmesi olarak kısaca tanımlanabilir. Bu süreç, bireyin doğumuyla başlayıp yaşamı boyunca devam eden bir süreçtir. Bu nedenle, toplumun bireysel farklılıklara katkısı doğumla beraber başlar ve yaşam boyu farklı düzeylerde olsa da devam eder. Bu süreç içerisinde toplumun kültürü ve bu kültürü oluşturan bileşenler, bireyin benliğinin ve kimliğinin oluşumuna katkı sağlar. Benlik ve kimlik farklılıklarının toplumsal temelleri, bireysel farklılıkların sosyolojik temellerini oluşturur (Kadılar-Yaş, 2014).

Kişilik, bireyin kısa sürede ve kolayca değişmeyen özelliklerinden oluşmaktadır. Bireyin bu özellikleri zaman ve ortam gibi birçok dışsal değişkene karşı dirençlidir ve kolay kolay değişmezler. İkinci olarak, kişilik, bireyin bütün özelliklerini kapsar. Diğer bir deyişle kişilik, bireyin duygu, düşünce ve davranışlarının hem toplamıdır hem de bunlar arasındaki ilişkidir. Üçüncü olarak kişilik, farklı koşullar altında bireyin benzer şekilde davranmasını sağlayan psikolojik bir özelliktir. Birey sonuçların kendi zararına olacağı durumlarda bile kişiliğine uygun davranma eğilimi gösterir. Dördüncü olarak kişilik, hem öğrenilmiş hem de doğuştan gelen özellikleri barındırır. Yani, bireyin doğuştan getirdiği özellikler toplumsal ortamın katkıları ile biçimlenir. Beşinci olarak kişilik, bireyi diğerlerinden ayıran temel özelliklerden biridir. Son olarak, kişilik bireyin duygu, düşünce ve davranışlarında tutarlı bir örüntü oluş- turmasına katkı sağlar. Bütün bu özellikleri birleştirdiğimizde kişilik bizi diğerlerinden ayıran ve benzersiz yapan temel psikolojik özelliklerimizden biridir.

Bireysel farklılıkların biyolojik temelleri incelendiğinde üç temel yapının bireysel farklılıklara kaynaklık ettiği görülmektedir. Bu yapılar, genetik yapı, sinir sistemi ve hormonlardır.

Murdock (1949) ailenin (a) cinsellik, (b) üreme-çoğalma, (c) ekonomik ve (d) eğitsel olarak dört temel işlevinin olduğunu belirtmektedir.

Aşama modeli beş aşamadan oluşmaktadır: (a) Şok, inanmama ve yadsıma, (b) öfke ve içerleme, (c) pazarlık, (d) depresyon ve umutsuzluk ve (e) kabul

Şok, İnanmama ve Yadsıma

Şok, inanmama ve yadsıma aşaması, aşama modelinin ilk aşamasını oluşturmak- tadır. Bu aşama ailenin yetersizliği olan bir çocuğa ya da bir üyeye sahip olduğu- nu öğrendiği anı ve sonrasını kapsamaktadır. Aile bu aşamaya gelmeden önce çocuklarında bir sorun olduğunun farkına varmış ancak bu sorunu tam olarak anlamlandıramamıştır. Çocuklarında bir sorun olduğunun farkına varan aile, ai- leden aileye değişen bir süre sonra, çocuklarını tanı amaçlı bir uzmana götürmüş olmalarına rağmen çocuklarında bir problem çıkmayacağına dair genellikle bir beklenti içindedir. Tanı amaçlı götürdükleri uzmandan çocuklarının bir yetersiz- liğe sahip olduğunu öğrenmeleri ailenin şok olmasına neden olur. Çocuklarında bir yetersizliğin bulunması ailelerin genellikle beklentilerinin çok ötesindedir ve aile, bu gerçeği hemen sindiremez. Bu nedenlerden kaynaklı olarak, aile tanıyı öğrendikten sonra aşırı üzüntü ve çaresizlik duygularını deneyimlemeye başlar (Ardıç, 2010). Her ne kadar kültürel farklılıklar söz konusu olsa da ailenin bu duy- gularına suçluluk ve utanç duyguları da eşlik etmektedir (Ardıç, 2016). Aileler bu duygulardan kaçınmak adına yetersizliğin varlığına inanmaz ve yadsımaya başlar. Şok, inanmama ve yadsıma aşamasının ne kadar süreceği ailenin işlevselliği, ya- pısı ve özellikleri ile yakından ilişkilidir. Bazı aileler daha hızlı ve etkili bir şekil- de organize olarak bu aşamayı çok hızlı geçerken bazı ailelerde bu süreç oldukça uzun sürebilmektedir.

Aile ve aile üyeleri aşama modelinin üçüncü aşaması olan bu aşamada yetersizliğin bir şekilde ortadan kaldırılabileceğine dair bir düşünceye sahiptir. Bu düşünce bir önceki aşamada sorulan “Neden biz/ben?” sorusu ile de ilişkilidir. Ailenin ve aile üyelerinin bu soruya verdiği cevap bu aşamada pazarlığın alanını oluşturmaktadır. Aile bu aşamada bu soruya verdiği cevaplar doğrultusunda yetersizliğin ortadan kaldırılması için mücadele eder. Örneğin; aile yetersizliğin onların aile üyelerinden birinde çıkmasının nedeni dini inançları temelinde cevaplarsa bu yönde pazarlığa başlar. Dini inançları temelinde günahlarından kurtulmak için çaba harcar ve bunun sonucunda da yetersizliğin ortadan kalkacağını düşünür. Aynı süreç neden sorusuna verilen cevabın bilimsel olması durumunda da geçerlidir. Eğer aile yetersizliğin nedenini ağır metal zehirlenmesine ya da başka nedenlere bağlıyorsa bu durumun ortadan kalkması için bu yönde çaba harcamaya devam eder.

Aşama modeli beş aşamadan oluşmaktadır: (a) Şok, inanmama ve yadsıma, (b) öfke ve içerleme, (c) pazarlık, (d) depresyon ve umutsuzluk ve (e) kabul

İnsanların değişmeyen ve değişen özellikler açısından benzerlikleri olduğu gibi değişmeyen ve değişen özellikleri açısından farklılıkları da söz konusudur. İnsanların birbirlerine benzemelerini ve farklılaşmalarını dört temel boyutta incelenebilmektedir. Bu boyutlar; (a) değişmeyen benzerlikler, (b) değişmeyen farklılıklar, (c) değişen benzerlikler ve (d) değişen farklılıklardır.

İnsanların zaman içerisinde değişen ancak bireylerin hepsinde benzerlik gösteren özelliklerimiz de vardır. Bu özellikleri değişen benzerlikler olarak ifade edebiliriz. Bireylerin değişen özellikleri zihinsel, dil, psiko-sosyal ve ahlaki gelişimleridir.

Sosyal kimlik, bireyin ait olduğu sosyal kategorilerle ilişkilidir. Diğer bir deyişle, sosyal kimlik, bireyin ait olduğu sınıf, milliyet, cinsiyet, meslek, din ve statü gibi değişkenlere göre bireyin “Ben kimim?” sorusuna verdiği cevaptır.

Bireysel farklılıkların biyolojik temelleri incelendiğinde üç temel yapının bireysel farklılıklara kaynaklık ettiği görülmektedir. Bu yapılar, genetik yapı, sinir sistemi ve hormonlardır. Genetik yapımız, bizim kim olduğumuzu belirleyen önemli bir biyolojik değişkendir. Genlerin bizim davranışlarımızı belirlediğine dair kesin kanıtlar yoktur. Aksine bilimsel çalışmalar genlerin davranışları belirlemediğini göstermektedir. Ancak bütün bu bilimsel bulgulara rağmen genler ile davranışlar arasında yine de silik de olsa bir ilişkinin varlığından söz edilebilir; genler bizim davranışlarımızın sınırlarını belirlemektedir. Örneğin, genler kuşlara uçma olanağı verirken insanlara vermemiştir. Bunun yanı sıra genetik yapımız bizim gelişmemizin, öğrenmemizin ve büyümemizin zaman ve şeklinin belirlenmesinde önemli rollere sahiptir.

Ailenin işlevleri konusunda klasik tanım Murdock (1949) tarafından yapılmıştır. Murdock (1949) ailenin (a) cinsellik, (b) üreme-çoğalma, (c) ekonomik ve (d) eğitsel olarak dört temel işlevinin olduğunu belirtmektedir. Bu işlevler sayesinde aile toplumun devamlılığını sağlamak için gereksinim duyduğu bireyleri yetiştirip toplumun hizmetine sunmaktadır.

Aşama modeli aile üyelerinden birinin yetersizlik tanısı almasından sonra ailenin verdiği psikolojik tepkileri belirli aşamalarda kavramsallaştırmaktadır. Modelin aşamalarının farklı sınıflandırmaları mevcuttur. Burada ifade edilen sınıflandırma hem detaylı olması hem de ailenin verdiği psikolojik tepkileri daha iyi kavramsallaştırması nedeniyle tercih edilmiştir. Aşama modeli beş aşamadan oluşmaktadır: (a) Şok, inanmama ve yadsıma, (b) öfke ve içerleme, (c) pazarlık, (d) depresyon ve umutsuzluk ve (e) kabul.

Kabul aşamasında aile, yeni duruma uyum göstermiş ve organizasyonunu sağlamış ve işlevsellik kazanmıştır. Kabul aşamasının bazı belirtileri söz konusudur. Bu belirtiler ya da kabul aşamasındaki ailenin sahip olduğu özellikler şu şekilde özetlenebilir: (a) Aile yetersizliği olan çocukların güçsüz olduğu yönlerden daha çok güçlü yönlerine odaklanmıştır; (b) aile yetersizliği doğası ve çocukları için doğru destek hizmetlerine nasıl ulaşacağına dair doğru bilgilere sahiptir; (c) aile, aile içi etkileşimde sorun odaklı olmaktan uzaklaşarak çözüm odaklı bir etkileşime geçmiştir; (d) aile ve aile üyeleri gelecek planlarında yetersizliği olan üyelerini de dikkate alarak kendi gelişimini destekleyecek şekilde yeniden yapılandırmıştır; (e) aile, sosyal çevresine ve sosyal ortamlara tam entegrasyon gerçekleştirmiştir; (f) aileyi oluşturan bireylerin psikolojik sağlıkları yerindedir ve (g) aile, bütün üyelerinin gereksinimlerini, kendilerini geliştirmeleri ve yaşama etkin şekilde katılmaları ve yaşamdan doyum sağlamaları için bütün kaynaklarını etkin ve adil bir şekilde kullanır.

Yetersizliğin farklı türlerinde yaşanan stresin kaynağı, niceliği ve niteliğinin değişiklik göstermesi beklenen bir durumdur. Ancak yaşayan her organizma gelişim düzeyine göre farklılaşan kaynaklar temelinde stres yaşamaktadır. Yetersizliği olan bireylerin yaşadıkları stresin kaynağı da onların gelişim düzeyi ile doğrudan ilişkilidir. Örneğin; okuma güçlüğü yaşayan bir öğrencinin okumak zorunda kaldığı bir metin karşısında yaşadığı duygu başlangıçta stres olarak değerlendirilebilir. Benzer şekilde, tekerlekli sandalye ile yaşamına devam eden bir fiziksel engellinin tekerlekli sandalyesinin şarjının az kalması durumunda yaşadığı duygu durumu da stres olarak isimlendirilebilir.

Öğrenme güçlüğü olan bireylerin, sosyal becerilerde yaşadıkları problemlerin nedeni yetersizlik değil aksine bu problemler yetersizliğin bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Öğrenme güçlüğü, yetersizliği olan bireylerin düşük akademik performansa sahip olmalarına neden olduğu gibi bu bireylerin öz güvenlerinin ve öz saygılarının düşük olmasına neden olur. Düşük akademik performans, öz saygı ve öz güven de öğrenme güçlüğü olan bireylerin daha az sosyal etkileşime girmelerine neden olduğu gibi giderek yalnızlaşmalarına ve daha ciddi psikolojik problemler yaşamalarına zemin hazırlayabilmektedir.

Özel eğitimin alanında çalışan uzmanların ve ailelerin, yetersizliği olan çocuklarının yanında çocuklarının durumu ile ilgili konuşmaları hiç çekince duymadan yaptıkları görülmektedir. Bu çekincesizliğin arka tarafında yetersizliği olan çocukların söz konusu konuşmayı anlayamayacağı varsayımı yer almaktadır. Varsayalım ki yetersizliği olan bireyin hem alıcı dil becerileri hem de bilişsel gelişim düzeyi söz konusu konuşmanın sözel bileşenlerini değerlendiremeyecek düzeyde olsun. Ama birçok yetersizlik türünde ve birçok yetersizliği olan birey, böyle bir konuşmanın aile üyeleri üzerindeki etkisini sözel olmayan dil aracılığı ile anlayabilecek kapasiteye sahip olabilir.