ENGELLİ PSİKOLOJİSİ

Hayatta karşılaştığımız birçok olay stres sebebidir. İnsanların hayatlarını geniş çaplı olarak etkileyebilecek savaşlar, depremler, büyük kazalar gibi olaylar stres sebebi olabilirken, öte yandan iş değiştirmek, sevilen bir yakının kaybı, başka bir şehre taşınmak, boşanma ya da evlilik hazırlığı, ölümcül bir hastalığa yakalanmak gibi önemli hayat değişiklikleri de strese yol açabilmektedir. Bu durumun yanında her zaman karşılaşılabilecek günlük olaylar da bireylerde önemli bir şekilde stres unsuru oluşturabilmektedir. Cüzdanınızı kaybetmek, bir arkadaşınızla tartışmak, acil yetişmeniz gereken bir toplantı için yola çıktığınızda trafikte sıkışıp kalmak gibi olaylar kaygı verici durumlar yaratabilmektedir.

Stres durumuyla karşılaşan birey sırasıyla alarm, direnç ve tükenme aşamala­rını geçer (Selye, 1976). Bu aşamalardan ilki olan alarm aşamasında bireyin oto­nom sinir sistemi acil duruma ilişkin olarak harekete geçerek salgı bezlerini uya­rır ve kana adrenalin pompalanmasını, dolayısıyla vücudun bu alarm durumuna hazırlıklı hale gelmesini sağlar. Salgılanan adrenalinin de etkisiyle, vücutta kan daha hızlı dolaşarak beyin ve kaslara daha fazla enerji iletilir. Tüm bu süreçte kan şekeri yükselmekte ve sindirim yavaşlamaktadır. Birey tüm bu fizyolojik değişim­ler sonucu ya olaylarla mücadele edecek ya da kaçarak kendini koruyacaktır.

Alarm aşamasından sonra ikinci aşama direnç aşamasıdır. Bu aşamada alarm tepkisi ortadan kalkarak vücut stres yaratan duruma bir şekilde uyum yapar. Bu süreçte vücut tarafından alarm aşamasında kimyasallar salgılanmaya başlar. Dı­ şarıdan bakıldığında her şey normalmiş gibi görünse de aslında organizmanın ortaya koyduğu ciddi bir direnç söz konusudur. Birey strese karşı kaynaklarını tüketmeye başlamıştır ve aynı anda yaşanabilecek diğer stres unsurlarına daha hassas hale gelmeye başlar. Bu durum organizmanın direnç gücünü yavaş yavaş kaybetmesine doğru ilerleyen bir sürece doğru yönlenir.

Son aşama olan tükenme aşamasında stresle ilişkili olarak insan vücudu artık tüm direncini kaybetmeye başlamıştır. Her bireyin uyum yeteneği farklılaşsa da sınırlı olan direnme enerjisi son bulmaya başlar ve organizma geri dönülmesi zor bir sürece girer. Tükenme ile birlikte insan hastalık, psikolojik sorunlar gibi bir­ çok tehlikeye açık hale gelir ve tükenme aşamasında ölümle bile son bulabilecek durumlarla karşılaşabilmek mümkündür (Cüceloğlu, 2006).

Stresin Fiziksel Belirtileri;

Stresin Bilişsel Belirtileri;

Tüm maddeler strese neden olmaktadır.

Dürtüler strese neden olan kişisel faktörlerdendir.

Stresin meydana gelmesinde farklılaşan bakış açıları ile paralel şekilde bireyin tutum ve davranışları da önemli bir yer tutmaktadır. Bu tutum ve davranışları Tu­tar (2004) şu başlıklar altında sıralamaktadır:

Dürtülerin etkisinde kalmak,

Acelecilik ve zamanı iyi kullanamamak,

Her işi mükemmel yapmaya çalışmak,

İnsanları memnun etmek için sürekli kendinden ödün vermek,

Hayatındaki diğer insanları ve sorumlulukları ihmal edecek şekilde çok ça­lışmak,

Herkesten daha güçlü olma isteği,

Bireyin kendisi için ortaya koyduğu imkânsız standartlara ulaşma çabası,

Görevi gereğinden fazla iş ve sorumluluk üstlenmek

A tipi kişilik davranışlarını şu şekilde sıralamak mümkündür (Ertekin,1993).

A tipi bireyler yeme içme, konuşma, hareket etme, yürüme gibi günlük ey­ lemlerinde çok daha hızlıdırlar.

Cümlelerin sonunu daha sert vurgulayarak daha hızlı konuşurlar.

Hayatın tüm alanında sabırsız yapıdadırlar. İletişimde başkalarının sözünü

bitirmesini beklemeden sözünü keserek yüksek sesle konuşurlar.

Aynı anda iki ya da ikiden fazla işi düşünerek aynı zaman dilimine daha çok işi sığdırmaya çalışırlar. Aynı zaman diliminde çok işi yapmaya çalış­mak bu kişilerin üzerindeki baskıyı arttırır.

Dinlenmek, tatile gitmek, işlerden uzaklaşmak, bu kişiler için suçluluk duygusunun oluşmasına sebeptir.

Bu tip davranış sahiplerinin beraber yaşadığı diğer insanlardan, ailelerin­den beklentileri de yüksektir. Kendilerinin veya çevresindekilerin bu stan­dartlara ulaşamaması bireyde sıkıntı ve mutsuzluğa neden olur.

A tipi davranış sergileyen bireylerde rekabet ve zamanla yarış duyguları ağırlık kazanmaktadır. Çabuk karar verirler. İnatçı ve saldırgan davranışlar sergilerler.

Sürekli bir koşuşturma sebebiyle çevredeki güzelliklerin farkına varamazlar.

İnkar (Yadsıma)

Benlik için tehdit olarak algılanan ve bunaltı doğurabilecek, acı verici bir gerçeği kabullenememek, reddetmek, yok saymak, görmemektir. Birey birçok yanlışını, utanç ya da suçluluk doğuran eski deneyimlerini bilinç altına iterek bunları hiç yaşanmamış gibi algılayabilir. Öf­kelendiğinde “kızgın değilim” diyerek içinde bu­ lunduğu durumu inkâr eder şekilde kendini ortaya koymak, bu duruma örnek olarak verilebilir. Örneğin, kocasını kaybeden bir kadın, onu kaybetmenin verdiği stres ve sıkıntı ile yüzleşmek yerine onun öldüğünü inkar ederek, sanki o hala ya­ şıyormuş gibi her akşam sofraya kocası için de bir tabak koyabilir.

Organizma stres altında olduğunda bu duruma ilişkin belli başlı tepkiler ortaya koyar. Stres ve ona bağlı durumların her bireyde oluşturduğu fiziksel ve psikolojik tepkilere bağlı belirtiler farklılaşabilir. Genel olarak birçok insanda stres sonucu ortaya çıkan bazı belirtileri fiziksel, davranışsal, duygusal ve bilişsel belirtiler olmak üzere belli başlıklar altında incelemek mümkündür. Bilişsel belirtiler:
Konsantrasyon kaybı ve algısal sorunlar
Kararsızlık, unutkanlık, zihin karışıklığı
İlginin azalması ve işleri organize edememek
Basit işlemlerde bile sıkıntı yaşar duruma gelmek
Sadece olumsuz yönleri görür hale gelmek

Doğru cevap A şıkkıdır.

Organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdidiyle ortaya çıkan stres durumunda canlı kendini korumak için “savaş veya kaç” tepki zincirini harekete geçirir. Bireyde stresi oluşturan unsurlara karşı savunma tepkisi gelişir. Bu süreçte birey genel uyum sendromu adı verilen çevresel stres durumlarına ilişkin fizyolojik değişimleri içerisinde barındıran mekanizmayı harekete geçirir. Stres durumuyla karşılaşan birey sırasıyla alarm, direnç ve tükenme aşamalarını geçer. Doğru cevap B'dir.

Yüceltme: Birey, toplumca onaylanmayan bazı ilkel dürtü, eğilim ve gereksinimlerini toplumca hoşa giden kabul edilebilir biçimlere dönüştürür. İçindeki saldırganlıkla ilgili ihtiyacı rekabetçi ortama taşıyarak iş yaşamında başarıya ulaşabilir. Bunun yanında saldırganlıkla ilgili güçlü ihtiyaçlarını spora yönlendirerek dövüş sanatlarında başarı kazanabilir. Sürekli ilgi görmek isteyen bir insan kendini bu iste¤ini gerçekleştirebileceği sahne sanatlarına yönlendirebilir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bastırma: Acı ve sıkıntı veren duygu, deneyim ve anıların bilinçdışına itilmesi, orada tutulması ve bir şekilde unutulmasıdır. Diğer bütün savunma mekanizmalarına temel teşkil edecek şekilde bilinçdışına itilerek, orada tutulan dürtüler, istekler, anılar ve duyguların bilinç düzeyine çıkması genellikle benlik tarafından uygun bulunmaz. Bunlar üstbenliğe (süperego) göre yasaklanan ve benliğe acı, bunaltı veren durumlar olduklarından bastırılırlar. Bir asker için savaş anında yaşadığı sıkıntı verecek bir olayı hatırlamakta zorluk çekmek, aslında pek sevmedi¤i arkadaşına verdi¤i randevuyu unutmak gibi durumlar bu savunma mekanizmasına örnek olarak verilebilir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türkiye’de yapılan araştırmada ise stres yaratan olaylarda kültüre bağlı farklılıklar görülmektedir. Çocuğun ölümü, eşin ölümü, eş tarafından aldatılma, anne veya babanın ölümü, hapse mahkûm olma Türkiye'de en yüksek beş stres kaynağı. Doğru cevap E şıkkı.

Kişinin içe dönük bir yapıda olması onun birçok sorunu kendi sorunu gibi ele almasına ve kafasında farklı şekilde kurmasına neden olabilir. Katı, endişeli, sosyal olmayan bir yapı sergilemeleri, kendilerini sürekli kontrol altında tutmaları stresle
ilişkili özelliklerdir. Dışa dönük yapıdaki kişiler ise konuşkan, aktif, sosyal, daha iyimser bir yapı sergilemektedirler. İçe dönük kişilere oranla bu kişilerin stres düzeyleri daha düşüktür. A tipi ve B tipi olarak adlandırılan durumlar aslında davranış biçimleridir. İnsanların tümüyle bir davranış tipinin tüm özelliklerini taşıması beklenemez. Örneğin bir insanda B tipi davranış özellikleri baskın olabilir. Bunun yanı sıra bireyde A tipi davranış özelliklerinin de olabileceğinin bilinmesi gerekir. Burada bilinmesi gereken önemli olan nokta, A tipi davranış özelliklerinin kişide baskın olması sebebiyle kişinin strese ve dolayısıyla çeşitli fiziksel rahatsızlıklara daha açık olduğudur. Yine bu konuda yapılan araştırmalara göre, A tipi davranış özellikleri gösterenlerin kalp damar hastalıklarına yakalanma riski B tipi davranış sergileyenlere göre daha fazladır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Doğrudan başa çıkma durumunda birey stres yaratan duruma ilişkin üç şekilde tepki verebilir. Bunlar, yüzleşme, uzlaşma ve geri çekilmedir. Bu süreçte yüzleşmede strese ilişkin bir olayla karşılaşan birey tüm gücüyle stresi meydana getiren olayla mücadele edebilir. Uzlaşma durumunda kendinden bir şeyler feda eder veya karşı taraftan alacaklarının bir kısmına razı olabilir. Karşı tarafı bazı isteklerinden vazgeçmesini konusunda razı edebilir. Geri çekilmede ise birey kendisine zarar gelebileceğini ya da sıkıntı yaşabileceğini düşünerek yenilgiyi kabullenir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Organizma stres altında olduğunda bu duruma ilişkin belli başlı tepkiler ortaya koyar. Stres ve ona ba¤lı durumların her bireyde oluşturdu¤u fiziksel ve psikolojik tepkilere bağlı belirtiler farklılaşabilir. Genel olarak birçok insanda stres sonucu ortaya
çıkan bazı belirtileri fiziksel, davranışsal, duygusal ve bilişsel belirtiler olmak üzere belli başlıklar altında incelemek mümkündür. Davranışsal belirtiler şu şekilde karşımıza çıkmaktadır:
Madde ve alkol kullanımı,
Sürekli telaş içerisinde olmak,
Sosyal ortamlardan uzaklaşma,
Aşırı uyuma.

Doğru cevap E şıkkıdır.

A tipi ve B tipi olarak adlandırılan durumlar aslında davranış biçimleridir. insanların tümüyle bir davranış tipinin tüm özelliklerini taşıması beklenemez. Örneğin bir insanda B tipi davranış özellikleri baskın olabilir. Bunun yanı sıra bireyde A tipi davranış özelliklerinin de olabileceğinin bilinmesi gerekir. Burada bilinmesi gereken önemli olan nokta, A tipi davranış özelliklerinin kişide baskın olması sebebiyle kişinin strese ve dolayısıyla çeşitli fiziksel rahatsızlıklara daha açık olduğudur. Yine bu konuda yapılan araştırmalara göre, A tipi davranış özellikleri gösterenlerin kalp damar hastalıklarına yakalanma riski B tipi davranış sergileyenlere göre daha fazladır. D şıkkında verilen özellik B tipi kişilik özelliği sergileyen bireyleri tanımlayan özellikler arasındadır. Dolayısıyla doğru cevap D şıkkıdır.

Stres her zaman için yıkıcı ve insanların bütünlüğüne zarar verici yapıda olmayabilir. Stresin uygun seviyede yaşanmasının başarıda etkisi olduğu söylenebilir. Hiç stres yaşamayan birey başarıya ulaşma adına gerekli güdülenmeyi sağlayamayacaktır.
Nasıl ki bir kemandan en iyi sesi almak için onun uygun gerginlikte olması beklenirse, bireyden de başarılı olma adına uygun bir stres seviyesinde olması beklenebilir. Çok gergin olan bir tel kopabileceği gibi çok gevşek olan telden de ses almak mümkün değildir. Bu yüzden etkili bir performans sergileme ve başarıya ulaşma yolunda stresle başa çıkmada bu durumun da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Doğru cevap D şıkkıdır.