ENGELLİ PSİKOLOJİSİ

Bilgi işleme sırasında daha önceden kazanılmış yaşantılar, deneyimler veya beceriler, dolayısıyla sahip oldukları bilgiler insanların çevrelerinden algıladıkları uyaranları etkiler. Bu da onların davranış veya tepkilerine yansır. Bir başka deyişle davranışlar “aşağıdan yukarıya” ve “yukarıdan aşağıya” işlemler neticesinde meydana gelmektedir. Aşağıdan yukarıya işlem, çevresel bir girdi ile başlar ve biliş sistemi içinde çeşitli aşamalardan geçen bir yolculuk yapar. Yukarıdan aşağıya işlem ise yüksek seviyedeki bilişsel faktörlerin (amaç, eğilim, bilgi, beklenti vb.) daha aşağıda meydan gelen işlemleri etkilemesidir. Şekilde ne görüyorsunuz diye sorulduğunda pencere, dolap, araba, yol ve yol kenarındaki ağaçların kuş bakışı görünüşü, ağaca tırmanan ayı, telefon direğine çıkan telefon tamircisi gibi yanıtlar verilmektedir. Bu yanıtlar kişiden kişiye değişmektedir çünkü her bir bireyin farklı yaşantıları algılanan objenin de farklı olarak yorumlanmasına neden olmaktadır. İşte bu yukarıdan aşağıya işlemlere karşılık gelmektedir.

Gözlem ve deneye dayanan ilk çalışmalar Wilhelm Wundt’un 1879 yılında Almanya’nın Leipzig şehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuvarını kurması ile başlar. Bu laboratuvarda Wundt ve arkadaşları içebakış yöntemini kullanarak deneyimli katılımcılarla bilincin elementlerini araştıran deneyler yapmışlar ve yapısalcılığın da ilk adımları atmışlardır.

Duyum içinde bulunulan bir ortamdan uyaranların içerdiği bilginin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak sistem içine alınması ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi süreçlerini kapsamaktadır. Algı ise uyaranların taşıdığı bu bilginin analiz edilmesi, tanınması, yorumlanması ve organize edilmesini kapsayan süreçlerdir.

Şıklarda sırasıyla görme, işitme, tat alma, koku alma ve dokunma duyularına ilişkin beyin bölgeleri verilmiştir.

Yer kuramı, farklı perdeden olan seslerin farklı nöron setlerinde sinirsel ileti oluşturduğunu ve bunun sonucunda da işitme siniri içinde farklı fiberleri uyardığını ileri sürmektedir. Bu kuram basilar zarının genelini uyaran ve çok düşük perdeden olan seslerin algılanmasını açıklamakta yetersiz kalır çünkü düşük perdeden sesler düşük frekans formunda olduğundan işitme siniri ses dalgasının tepe yaptığı durumlarda senkronize bir şekilde tepki verir. Sıklık (frequency) veya zamansal (temporal) perde algısı kuramı algılanan düşük perdeden seslerin işitme sinirinin uyarılma sıklığının analiz edilmesiyle gerçekleştiğini iddia etmektedir. Bu iki kuramın işaret ettiği mekanizmalar birlikle işitsel uyaranların taşıdığı bilgiyi kodlamaktadır.

Dokunsal dikkat diye bir dikkat türü yoktur. Doğru cevap E'dir.

Bu modele göre bilgi ilk önce bireyin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak duyusal belleğe kaydedilir. Bilgi burada sadece fiziksel olarak kodlanır ve çok kısa süre (yaklaşık olarak 1 saniye) tutulur. Bir sonraki aşamaya geçemeyen bilgiler duyusal bellekte silinmekle birlikte buradaki temsil birebir karbon kopya türü bir temsildir. Daha sonra bilgi duyusal bellekten kısa süreli belleğe (KSB) aktarılır ve yaklaşık olarak 15-25 saniye süresince burada depolanır. Buradaki kodlama anlamsal nitelik kazanmaktadır. Kısa süreli belleğin kapasitesi sınırlı olmakla beraber bu bellekte bilgi miktarı 7±2 madde veya bellek kümesi (chunk) ile belirlenmektedir. Kısa süreli bellekte bir birim depolanan uyaranların anlamsal gruplanmasına bellek kümesi denilmektedir. Bellek kümesi harfler ya da sayılardan oluşabilir. Bellek kümesi kelimeler veya başka anlamlı sembollerden oluşan daha fazla kategoriler halinde de olabilir. Psikologlara göre bellek bilginin kodlanması, depolanması ve hatırlanması süreçlerini kapsar. Bilginin kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarılması büyük ölçüde tekrara bağlıdır. Tekrar bilginin kısa süreli bellekte tutulmasını ve de uzun süreli belleğe gönderilmesini sağlamaktadır. Son olarak bilgi kalıcı olarak uzun süreli belleğe gönderilir. Kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe bilginin ne kadarının aktarılacağı ne tür ve ne kadar tekrar mekanizmaları ile belirlenir.

Bozucu etki yoluyla unutma kuramı bir belleğin bir başka belleğin hatırlanmasını engellemesidir. Eğer yeni oluşturulan bellek daha önceden depolanan belleğin hatırlanmasına bozucu etki yapıyorsa buna geriye dönük bozma ya da geriye yönelik unutma denilmektedir. Yeni öğrendiğiniz banka şifrenizin daha önce oluşturduğunuz bir başka şifrenin hatırlanmasını güçleştirmesi geriye yönelik bozucu etkiye (ya da unutmaya) örnektir. Bunun tam tersi de mümkündür. Yani önceden öğrenilen bir bilginin sonradan öğrenilen bilginin hatırlanmasına engel olması ileriye yönelik bozucu etki ya da unutma olarak adlandırılır.

Bahsedilen kavramlar zihinsel temsil içerisinde yer almaktadır.

Uyarıcı ve tepki (U-T) bağı arasındaki ilişkiyi bilincin temeli olarak gören yaklaşım davranışçılıktır. Doğru cevap E'dir.

İçinde bulunulan bir ortamdan uyaranların içerdiği bilginin ilgili duyu sistemi tarafından yakalanarak sistem içine alınması ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi süreçlerini kapsayan kavrama duyum adı verilmektedir.

Arkasında karmaşık süreçler olsa da oluşması için özel ve ayrıca bir çaba gerekmeyen; uyaranların taşıdığı bilginin analiz edilmesi, tanınması, yorumlanması ve organize edilmesini kapsayan süreci tanımlayan kavram "algı"dır.

Duyu sistemlerinin en önemli özelliklerinden biri çevredeki uyaran şiddetindeki değişikliklere duyarlı olmasıdır. Güneşli bir günde etrafta dolaştıktan sonra karanlık bir ortama (örn. Sinema) girildiğinde, öncelikle bu ortamda neredeyse hiçbir şey görülememektedir. Bir müddet sonra (~25 dakika) en yakındaki kişinin yüzündeki ayrıntılar bile görülür. Bu olgu duyusal adaptasyon olarak adlandırılır.

Optik ilkelerden dolayı uyaranın gözdeki görüntüsü retinada ters olarak temsil edilir. Fakat biz dünyayı düz olarak algılarız. Bu “ters problem” olarak adlandırılmaktadır. Optik sinirin gözü terk ettiği noktada alıcı hücreler bulunmadığından buraya yansıtılan ışık işleme alınamaz. Bu nedenle, bu noktaya kör nokta denir. Fakat bu görme algısında bozucu bir etki oluşturmaz, çünkü beynimiz "boşlukları doldur" adı verilen otomatik bir mekanizma ile eksikleri tamamlar.

Algısal organizasyon ilkeleri: (a) Tek tip, (b) yakınlık, (c) benzerlik, (d) tamamlama (e) süreklilik, (f) ortak bağlanmışlık ve (g) ortak alan'dır.

Broadbent tarafından geliştirilen Erken Filtre Kuramı'na göre birbirleriyle yarışan uyaranlar arasından sadece bir tanesi filtreden geçerek sonraki bilgi işlem süreçlerine girmektedir. Filtreleme mekanizmasının olması sınırlı kapasitesi olan sistemin aşırı yüklenmesini önlemektedir.

Evren ile ilgili genel bilgileri ve olguları içeren bellek "anlamsal bellek"tir. Buna ilave olarak tümdengelim ve tümevarım gibi mantık kuralları ile ilgili bilgiler de bu modül altında depolanmaktadır. Anlamsal bellek vasıtasıyla evimizin adresini ya da Sinop ilinin ülkemizin kuzeyindeki en uç noktasında olduğunu biliriz.

Ortak özellikleri paylaşan insan, olay veya objelerin sınıflandırılmasına "kavram" denir.

Normatif yaklaşım rasyonel karar verme varsayımına dayanmaktadır. Eğer bir kişi normatif karar verici ise bu kişi daha önceden tam ve kesin olarak tanımlanmış ve rasyonel davranışın kesin aksiyonlarına uyan davranış tercihlerine sahiptir. Ampirik gözlemden ziyade düşünce ve değerlendirmelere dayanmaktadır. Normatif model kişisel yararın maksimize edilmesini öngörmektedir. Bu yaklaşım akılcı davranmayı ve bütün uygun kanıtları ve verileri doğru bir şekilde hesaba almayı varsayar.

Problem çözmenin temel aşamaları şunlardır; problemin doğasını anlamak, problemin çözümü ile ilgili alternatif çözümler üretmek, çözümleri test ederek kanıt sağlamak ve uygulanan testlerin sonuçlarını değerlendirmektir.