ENGELLİ PSİKOLOJİSİ

Bilişsel psikoloji, psikolojinin diğer bilim dallarında olduğu gibi bazı temel varsayımları içermektedir. Bu varsayımlardan ilki insan beyninin bilgi-işlem yapan bir sistem olarak görülmesidir. Bilgi-işlem, dış dünyanın temsilî veya sembolik dönüşümü veya manipülasyonu olarak ifade edilmektedir. ‹kinci olarak insan beyni hem yapısal hem de kaynak açısından sınırlıdır. Bir başka deyişle insan beyni sınırlı kapasite kullanımına sahiptir. Üçüncü olarak da insanlar aktif olarak bilgi işlem yapmaktadırlar. Bu bilgi işleme sırasında daha önceden kazanılmış yaşantılar, deneyimler veya beceriler, dolayısıyla sahip oldukları bilgiler insanların çevrelerinden algıladıkları uyaranları etkiler. Bu da onların davranış veya tepkilerine yansır. Bir başka deyişle davranışlar “aşağıdan yukarıya” ve “yukarıdan aşağıya” işlemler neticesinde meydana gelmektedir. Aşağıdan yukarıya işlem, çevresel bir girdi ile başlar ve biliş sistemi içinde çeşitli aşamalardan geçen bir yolculuk yapar. Yukarıdan aşağıya işlem ise yüksek seviyedeki bilişsel faktörlerin (amaç, eğilim, bilgi, beklenti vb.) daha aşağıda meydan gelen işlemleri etkilemesidir. şekil 3.1’de ne görüyorsunuz diye sorulduğunda pencere, dolap, araba, yol ve yol kenarındaki ağaçların kuş bakışı görünüşü, ağaca tırmanan ayı, telefon direğine çıkan telefon tamircisi gibi yanıtlar verilmektedir. Bu yanıtlar kişiden kişiye değişmektedir çünkü her bir bireyin farklı yaşantıları algılanan objenin de farklı olarak yorumlanmasına neden olmaktadır. İşte bu yukarıdan aşağıya işlemlere karşılık gelmektedir. Farz edin ki bu objeye bakan kişi bir kare içinde iki adet dikey çizgi ve dört adet siyah daire var yanıtını vermiş olsun. Bu aşağıdan yukarıya işleme örnektir.

Bilişsel psikolojideki varsayımları anlamak için düşünce tarihinde kısa bir yolculuk yapmak gerekmektedir. Eski Yunan düşüncesinde dünya olaylarının tahmin edildiği, insanların fiziksel dünyanın bir parçası olduğu ve insan davranışlarının diğer doğa olayları ile ilişkili olduğu varsayımları yatmaktadır. Rönesans öncesinde düşünürler daha çok sosyal ve dinî olgulara ilgi duymuşlardır. Rönesans hareketi ile bilimsel yöntemin yaygınlaşması ile araştırmalar her alanda âdeta baharda çiçeklerin açması gibi ortaya çıkmıştır. Buna rağmen insan ve davranışlarının çalışılmasında gecikme olmuştur. Bunun nedeni ise insanın çok karmaşık bir canlı olduğu varsayımıdır. Deterministçi etkilerin görülmediği bu dönemde felsefeciler düşüncenin kökenini tartışmışlardır. Özellikle kalıtım ve çevre temelinde bellek ve algı üzerende değerlendirmeler yapılsa da bu değerlendirmeler deneye ve gözleme dayanmamaktadır. Gözlem ve deneye dayanan ilk çalışmalar Wilhelm Wundt’un 1879 yılında Almanya’nın Leipzig şehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuvarını kurması ile başlar. Bu laboratuvarda Wundt ve arkadaşları içebakış yöntemini kullanarak deneyimli katılımcılarla bilincin elementlerini araştıran deneyler yapmışlar ve yapısalcılığın da ilk adımları atmışlardır

1950’li yıllarda bilişsel psikolojinin ortaya çıkmasında önemli rol oynayan gelişmeler:
• Bilgi teorisi (Shannon 1948)
• Dil teorisi (Chomsky, 1959 ve 1965)
• Kısa süreli bellekte 7 ±2 kümeleme kavramı (Miller, 1956)
• Kavram oluşturma modeli (Bruner ve ark 1956.)
• Genel problem çözme modeli (Newell ve Simon, 1972)
• Yapay zekâ çalışmaları

İnsan beyni dış dünyaya duyu sistemleri olan görme, işitme, koku, dokunma ve tat vasıtasıyla bağlanmaktadır. Bu bağlantılar sonucunda dış dünyayı deneyimlemek, bilmek ve anlamak gibi birçok bilişsel süreç yürütülmektedir. Duyum ve algı uyaranların (bilgi) dış dünyadan alınması, beyine taşınması, beyinde işlenmesi, yorumlanması ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir. Algısal sistemlerin temel işlevi, hareket sisteminin ürettiği davranışlara gereken duysal bilgiyi sağlamaktır. Bütün bu süreçlere ait mekanizmaları belirlemek ve tanımlamak duyum ve algının çalışmaları kapsamına girmektedir.

Duyu sistemleri: işitme, görme, dokunma, tat, koku

Uyaranın fark edildiği ya da ayırt edildiği enerji seviyesi mutlak eşik kavramı ile açıklanmaktadır. Mutlak eşik, bir uyaranın fark edildiği en düşük enerji seviyesi olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; karanlık bir odada görülebilen en düşük ışık seviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en düşük ses seviyesi, bir odada fark edilen en az parfüm miktarı veya bir kova suda fark edilen en düşük tuz miktarı. Duyu sistemleri uyaranlara aşırı şekilde duyarlıdır. Normal koşullar altında bir mum ışığı yaklaşık olarak 48 km uzaklıktan görülmektedir. Sessiz bir odada bir kol saatinin sesi yaklaşık olarak altı metre uzaklıktan duyulmaktadır.

3D” problemi olarak ve ikincisi de “ters problem” olarak adlandırılmaktadır. Beynimizdeki görme korteksi başımızın tam arka kısmında bulunan oksipital bölümdedir (Resim 1). Buradaki nöronlar belli uzunlukta genişlikte veya yönde olan görsel uyaranın özelliklerine göre özelleşmişlerdir (Hubel ve Wiesel, 2004). Ayrıca insan beyninin renk, derinlik, biçim ve hareket algısı açısından farklı merkezlere ayrıldığı yapılan çalışmalarda ortaya konmuştur. Genel olarak görme korteksinden pariyetal kortekse olan alanda objelerin görsel alanda nerede olduğu bilgisi sağlanırken görme korteksinden temporal kortekse uzanan bölgede ise objenin ne olduğu ile ilgili bilgi işleme yapılmaktadır. Bundan dolayı bu iki yol sırasıyla “NEREDE YOLU” ve “NE YOLU” olarak isimlendirilir. Sonuç olarak görme korteksi dış dünyanın haritasını çıkararak temsil etmektedir.

Orta kulağın içinde örs, üzengi ve çekiç adlı üç küçük kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareket ederek titreşim meydana getirmekte ve ses dalgasını oval pencere vasıtasıyla iç kulağa iletmekle birlikte aynı zamanda amplifikatör görevi yaparak ses dalgasının zayıflamasını önlemektedir. İç kulağa ulaşan ses dalgası öncelikle içinde sıvı barındıran, helezon şeklinde ve salyangoz kabuğuna benzeyen koklea yapısına ulaşır.

İşitsel dikkat modelleri: Erken filtre modeli, gecikmeli filtre modeli ve azalma modelidir.

Problem çözme aşamaları:

I- Problemin doğasını anlamak

II- Problemin çözümü ile ilgili alternatif çözümler üretmek

III- Çözümleri test ederek kanıt sağlamak

IV- Uygulanan testlerin sonuçlarını değerlendirmek

Duyu sistemleri uyaranlara aşırı şekilde duyarlıdır ancak bir uyaranın fark edildiği en düşük enerji seviyesi olarak tanımlanan mutlak eşik;

karanlık bir odada görülebilen en düflük ışık seviyesi,

sesiz bir ortamda duyulan en düşük ses seviyesi,

bir odada fark edilen en az parfüm miktarı veya

bir kova suda fark edilen en düşük tuz miktarı örnekleriyle sunulduğu halde dokunma duyusunda böyle bir eşikten bahsedilmemiştir.

DUYUSAL ADAPTASYON Belli bir uyaran seviyesine uzun bir süre maruz kaldıktan sonra duyu sisteminin duyarlılığını ve kapasitesini yeniden düzenlemesi olarak tanımlanır. Duyusal adaptasyon bilgi işleme süreçlerini etkiler ve sonuçta algılar ve biliş üzerinde olası değişiklikler meydana getirir ve sanki insan beyni zihinsel olarak uyarılmanın sesini kısmaktadır.

Bu tanım bilişsel psikolojinin çevremizi algılama, deneyimlerimizi anlama ve hatırlama, diğer bireylerle iletişim kurma ve davranışlarımızı kontrol etme becerilerinin altında yatan süreçlerin incelenmesi anlamına gelmektedir. Bu süreçler algı, dikkat, bellek, dil, problem çözme, akıl yürütme, bilinç ve duygu gibi konuları içermektedir.

Gözlem ve deneye dayanan ilk çalışmalar Wilhelm Wundt’un 1879 yılında Almanya’nın Leipzig şehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuvarını kurması ile başlar.

Wundt ve arkadaşları içebakış yöntemini kullanarak deneyimli
katılımcılarla bilincin elementlerini araştıran deneyler yapmışlar ve yapısalcılığın da ilk adımları atmışlardır.

İnsan beyni dış dünyaya duyu sistemleri olan görme, işitme, koku, dokunma ve tat vasıtasıyla bağlanmaktadır. Bu bağlantılar sonucunda dış dünyayı deneyimlemek, bilmek ve anlamak gibi birçok bilişsel süreç yürütülmektedir. Duyum ve algı uyaranların (bilgi) dış dünyadan alınması, beyine taşınması, beyinde işlenmesi,
yorumlanması ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir

Erken filtre kuramına göre, birbirleriyle yarışan uyaranlar arasından sadece bir tanesi filtreden geçerek sonraki bilgi işlem süreçlerine girmektedir.  Uyaranların seçiminin algısal seviyeden çok duyusal seviyede gerçekleştiğine işaret etmektedir

Kısa süreli bellekte devamlı tekrar ile bilgi tutulurken uzun süreli bellekte özümseme, anlamlandırma veya ayrıntılandırma ile bilgi kodlanmaktadır.

Geçmişimiz ile yaşadığımız anıları değerlendiren ve karşılaştrmalar yapan bellek otobiyografik bellek olarak ifade edilir ve kendi yaşantımızla ilgi epizodları ve durumlar içeren belleğimizdir. Bundan dolayı kişisel epizodik bellek olarak da ifade edilebilir

Kavrama, problemi çözmek için yeterli bilginin geri getirilmesi ve engelin üstesinden gelme sonucudur.

Problem çözmede aşamaları;

problemin doğasını anlamak,

problemin çözümü ile ilgili alternatif çözümler üretmek,

çözümleri test ederek kanıt sağlamak,

uygulanan testlerin sonuçlarını değerlendirmek ve

karar verme işlemlerinden oluşan aşamalardır