ENGELLİ PSİKOLOJİSİ

Sinir sisteminde üç tür nöron bulunur. Bunlar, duyu nöronları (sensory neurons), motor nöronları (motor neurons) ve ara ya da bağlantı nöronları (interneurons)dır.

Duyu nöronları alıcı sinirlerin çevreden aldığı çevresel ya da vücuttan aldığı içsel bilgileri (uyaranları) beyne doğrudan ya da omurilik aracılığıyla ileten nöronlardır.

Dendritler ağaç dallarına benzerler ve hücrenin bulunduğu bölgeden ve diğer nöronlardan aldıkları mesajları hücre gövdesine taşıma görevi görürler.

Talamus duyu organlarından gelen mesajlara santral hizmeti verir.

Beynin farklı bölgeleri olup bunlar ön lob (frontal lob), yan lob (temporal lob), arka lob (occipital lob) ve parietal lob bölgeleridir. Bu loblar değişik işlevleri yerine getirmektedirler. Bu loblardan ön lob farklı işlevlerin yerine getirildiği bir bölgedir. Bu bölgede, hareketlerin koordinasyonu, dikkat, planlama, sosyal beceriler ve soyut düşünme gibi zihinsel süreçler yaşanır. Bu bölge ile parietal lob arasındaki motor korteksi ya da alanı vücudun istemli hareketlerinin kontrol edildiği alandır. Vücudun sağ tarafının hareketleri sol yarım kürenin motor korteksinden, sol tarafının hareketleri ise sağ yarım kürenin motor korteksinden yönetilir. Bu loblardan arka lob, görme alanı olarak da adlandırılıp görme işlevini kontrol ederken, parietal lobda farklı duyumlara (sıcak, soğuk, dokunma, acı gibi) ilişkin süreçleri kapsayan somatik-duyusal (bedensel-duyusal) alan bulunur. Yan loblar özellikle işitme ve konuşma ile ilgili işlevlerde önemli rolleri üstlenir. Sağ yarım küredeki yan lob bazı dil işlevlerinde sorumluluğu paylaşırken, çoğu insanda beynin sol yarım küresindeki yan lob dile ilişkin işlevleri yerine getirir. Sol yarım küredeki yan lobda yer alan Wernicke alanı dili anlama becerisi ile ilgilidir.

İnsan beyni üç katmandan oluşmaktadır. Bunlar, ilkel merkezî çekirdek, bu çekirdeğin üzerinde gelişen limbik sistem ve yüksek zihinsel süreçlerden sorumlu olan beyin yarım küreleridir. Merkezî çekirdekte yer alan beyincik, dengeyi ve kasların koordinasyonunu sağlarken, talamus duyu organlarından gelen mesajlara santral hizmeti verir. Hipotalamus, iç salgı bezlerinin faaliyetini ve metabolizma ve vücut sıcaklığı gibi yaşamsal süreçleri denetler. Bir diğer katman olan limbik sistem, temel ihtiyaçları karşılayan hareketlerle duygu ve heyecanlarla ilgilidir. En dış katman olan beyin korteksi ise duyumların kaydedildiği, istemli harekelerin başlatıldığı, kararların verildiği, planların oluşturulduğu yüksek zihinsel süreçlerin merkezidir.

Nöronlar, sinir sisteminin en küçük ve temel birimi ya da özel hücreleridir. Net bir bilgi olmamasına rağmen, normal gelişim gösteren bir insan beyninde 100 milyardan daha fazla nöron oldu¤u ileri sürülmektedir. Aynı  şekilde sinir sisteminin diğer bölgelerinde de milyarlarca nöron bulunmaktadır (Morris, 1996).

Duyu nöronları, alıcı sinirlerin çevreden aldığı çevresel ya da vücuttan aldığı içsel bilgileri (uyaranları) beyne doğrudan ya da omurilik aracılığıyla ileten nöronlardır. Motor nöronları ise, beynin gönderdiği mesajları salgı bezlerine ve kas sistemine çoğunlukla omurilik aracılığıyla ileten nöronlardır. Motor nöronları, sindirim ve kalp atışı gibi önemli yaşamsal fonksiyonlara ve diğer hareketsel tepkilere ilişkin mesajları da iletir. Ara ya da bağlantı nöronları çoğunlukla beyinde ve omurilikte bulunur. Görevleri, nöronları birbiri ile ilişkilendirmektir (Westen, 1996).

Sinir sisteminde; Beyin ve omurilik merkezi sinir sistemini oluştururken, periferik (çevresel) sinir sistemi, somatik ve otonom sinir sistemi olarak iki alt sistemden oluşur. Bu sistemlerden otonom sinir sistemi ise sempatik ve parasempatik sinir sistemini kendi içinde barındırır (Feldman, 1996; Gleitman, 1996; Morris, 1996).

Beyin korteksi duyumların kaydedildiği, istemli harekelerin başlatıldığı, kararların verildiği, planların oluşturulduğu yüksek zihinsel süreçlerin merkezidir (Atkinson, Atkinson ve Higard, 1996).

Parasempatik sinir sistemi, temelde dengeleme görevi görür ve dinlenme anında aktifken; sempatik sinir sistemi ise heyecanlı ve zor anlarda aktiftir.

Tiroksin hormonunun aşırı salgılanması aşırı heyecanlı olma, uykusuzluk, dikkat dağınıklığı, sürekli yorgunluk hissi ve konsantrasyon bozukluğu gibi pek çok olumsuz durumu beraberinde getirir.

Vücutta farklı iç salgı bezleri bulunmakta ve bu iç salgı bezleri farklı hormonlar salgılamaktadırlar. Bu bezlerden hipofiz en önemli iç salgı bezlerinden biridir. Temel bez de denen hipofiz diğer iç salgı bezlerinin salgılamasını da denetlemektedir. Ayrıca, bu bez en yüksek sayıda farklı hormon üretmektedir.

Arka lob, görme alanı olarak da adlandırılıp görme işlevini kontrol ederken, parietal lobda farklı duyumlara (sıcak, soğuk, dokunma, acı gibi) ilişkin süreçleri kapsayan somatik-duyusal (bedensel-duyusal) alan bulunur. Yan loblar özellikle işitme ve konuşma ile ilgili işlevlerde önemli rolleri üstlenir. Sağ yarım küredeki yan lob bazı dil işlevlerinde sorumluluğu paylaşırken, çoğu insanda beynin sol yarım küresindeki yan lob dile ilişkin işlevleri yerine getirir. Sol yarım küredeki yan lobda yer alan Wernicke alanı dili anlama becerisi ile ilgilidir

Nöronlarda dendrit denilen gövdeye bağlı uzantılar yer alır. Dendritler ağaç dallarına benzerler ve hücrenin bulunduğu bölgeden ve diğer nöronlardan aldıkları mesajları hücre gövdesine taşıma görevi görürler. Nöronda dendritlerin yanı sıra dendritlerden daha uzun olabilen bazen dallanabilen ve hücreden mesajları diğer nöronlara ileten tüp şeklinde tek bir uzantı (akson) bulunmaktadır. Her nöronda tek bir akson bulunur ve uzantısının sonuna doğru akson, pek çok terminale ayrılır. Her bir nöronda yüzlerce belki de binlerce dendrit yer alabilmekte ve akson pek çok yöne dağılabilmektedir.

Yüzlerce ve binlerce etkileşim hâlinde olan nöronların aksonlarını birbirinden izole eden, mesajların hızlı ve doğru bir şekilde yerine ulaşmasına yardımcı olan miyelin kılıfı (myelin sheath) bulunur. Tüm aksonlarda miyelin kılıfı bulunmazken, miyelinli aksonlar vücudun değişik bölgelerinde oldukça yaygın olarak görülür.