ENGELLİ PSİKOLOJİSİ

Nöronlar, sinir sisteminin en küçük ve temel birimi ya da özel hücreleridir. Net bir bilgi olmamasına rağmen, normal gelişim gösteren bir insan beyninde 100 milyardan daha fazla nöron olduğu ileri sürülmektedir. Aynı şekilde sinir sisteminin diğer bölgelerinde de milyarlarca nöron bulunmaktadır (Morris, 1996). Kalemi alma, yakalama, koşma, ısırma, konuşma, gülme, ağlama, yeme gibi en basitinden en zor fiziksel ve diğer becerilerde ya da yaşamsal etkinliklerde sinir sistemi ve bu sistemdeki nöronlar arası etkileşimler yer alır. Sinir sisteminde üç tür nöron bulunur. Bunlar, duyu nöronları (sensory neurons), motor nöronları (motor neurons) ve ara ya da bağlantı nöronları (interneurons)dır. Duyu nöronları, alıcı sinirlerin çevreden aldığı çevresel ya da vücuttan aldığı içsel bilgileri (uyaranları) beyne doğrudan ya da omurilik aracılığıyla ileten nöronlardır. Motor nöronları ise, beynin gönderdiği mesajları salgı bezlerine ve kas sistemine çoğunlukla omurilik aracılığıyla ileten nöronlardır. Motor nöronları. sindirim ve kalp atışı gibi önemli yaşamsal fonksiyonlara ve diğer hareketsel tepkilere ilişkin mesajları da iletir. Ara ya da bağlantı nöronları çoğunlukla beyinde ve omurilikte bulunur. Görevleri, nöronları birbiri ile ilişkilendirmektir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Nöronlarda ayrıca dendrit denilen gövdeye bağlı uzantılar yer alır. Dendritler ağaç dallarına benzerler ve hücrenin bulunduğu bölgeden ve diğer nöronlardan aldıkları mesajları hücre gövdesine taşıma görevi görürler. Nöronda dendritlerin yanı sıra dendritlerden daha uzun olabilen bazen dallanabilen ve hücreden mesajları diğer nöronlara ileten tüp şeklinde tek bir uzantı (akson) bulunmaktadır. Her nöronda tek bir akson bulunur ve uzantısının sonuna doğru akson, pek çok terminale ayrılır. Her bir nöronda yüzlerce belki de binlerce dendrit yer alabilmekte ve akson pek çok yöne dağılabilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Milyarlarca nöron arasındaki trilyonlarca etkileşimi ya da bilgi alışverişini sağlayarak insan vücudunun fonksiyonel olarak işlemesi sinir sisteminin iki temel yapısı ya da sistemi içinde gerçekleşmektedir. Bu sistemler merkezî sinir sistemi (central nervous system) ve periferik ya da çevresel sinir sistemi (peripheral nervous system) olarak adlandırılmaktadır. Bu sistemlerde kendi içlerinde alt yapı ya da sistemlere ayrılmaktadır. Örneğin, beyin ve omurilik merkezi sinir sistemini oluştururken, periferik (çevresel) sinir sistemi, somatik ve otonom sinir sistemi olarak iki alt sistemden oluşur. Bu sistemlerden otonom sinir sistemi ise sempatik ve parasempatik sinir sistemini kendi içinde barındırır. Doğru cevap D seçeneğidir.

İnsan beyni üç katmandan oluşmaktadır. Bunlar, ilkel merkezî çekirdek, bu çekirdeğin üzerinde gelişen limbik sistem ve yüksek zihinsel süreçlerden sorumlu olan beyin yarım küreleridir. Merkezî çekirdekte yer alan beyincik, dengeyi ve kasların koordinasyonunu sağlarken, talamus duyu organlarından gelen mesajlara santral hizmeti verir. Hipotalamus, iç salgı bezlerinin faaliyetini ve metabolizma ve vücut sıcaklığı gibi yaşamsal süreçleri denetler. Bir diğer katman olan limbik sistem, temel ihtiyaçları karşılayan hareketlerle duygu ve heyecanlarla ilgilidir. En dış katman olan beyin korteksi ise duyumların kaydedildiği, istemli harekelerin başlatıldığı, kararların verildiği, planların oluşturulduğu yüksek zihinsel süreçlerin merkezidir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Beyin korteksi görme, işitme ve düşünme gibi farklı işlevleri yerine getiren değişik bölgeleri içinde barındırırken, sağ ve sol korteks olmak üzere iki yarım küreye ayrılır. Korpuz kallozum (corpus callosum) adı verilen lifler aracılığıyla bu iki yarım küre birbirine bağlanır. Her yarı küre dört ana bölgeye sahiptir. Bu bölgeler ön lob (frontal lob), yan lob (temporal lob), arka lob (occipital lob) ve parietal lob bölgeleridir. Bu loblar değişik işlevleri yerine getirmektedirler. Bu loblardan ön lob farklı işlevlerin yerine getirildiği bir bölgedir.

Bu bölgede, hareketlerin koordinasyonu, dikkat, planlama, sosyal beceriler ve soyut düşünme gibi zihinsel süreçler yaşanır. Bu bölge ile parietal lob arasındaki motor korteksi ya da alanı vücudun istemli hareketlerinin kontrol edildiği alandır. Vücudun sağ tarafının hareketleri sol yarım kürenin motor korteksinden, sol tarafının hareketleri ise sağ yarım kürenin motor korteksinden yönetilir. Bu loblardan arka lob, görme alanı olarak da adlandırılıp görme işlevini kontrol ederken, parietal lobda farklı duyumlara (sıcak, soğuk, dokunma, acı gibi) ilişkin süreçleri kapsayan somatik-duyusal (bedensel-duyusal) alan bulunur. Yan loblar özellikle işitme ve konuşma ile ilgili işlevlerde önemli rolleri üstlenir. Sağ yarım küredeki yan lob bazı dil işlevlerinde sorumluluğu paylaşırken, çoğu insanda beynin sol yarım küresindeki yan lob dile ilişkin işlevleri yerine getirir. Sol yarım küredeki yan lobda yer alan Wernicke alanı dili anlama becerisi ile ilgilidir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Otonom sinir sistemi, kalbin atması ve sindirim gibi istemsiz işleyen vücut organlarının temel yaşam fonksiyonlarını yerine getirme işlevini kontrol eder. Kendi kendini denetleyen ya da düzenleyen faaliyetlerle ilgilendiği için otonom adını alır ve salgı bezlerini, kalp, kalp damarları, mide ve bağırsakların iç çeperlerinde bulunan düz kasları denetler. Otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Sempatik sinir sistemi organizmaya ilişkin tehditler sırasında aktifleşir. Bu sistemin görevi vücudu tepki vermeye hazır hâle getirmektir. Bu kısımdaki nöronlar omuriliğin sırt ve bel bölgesinden çıkar ve spesifik olarak duygusal heyecanlılık durumunda kalp atışını hızlandırır, iskelete bağlı kasların ve kalbin atardamarlarını genişletir, derinin ve sindirim organlarının atardamarlarını daraltarak terlemeye neden olur.

Heyecanlı ve zor durumlardan hemen sonra vücudu normal işleyişine doğru düzenlemekle yükümlüdür. Örneğin, gece yarısı kapının açıldığını duyduğunuzda kalbinizin atışı ve heyecanınız artar, yani sempatik sinir sistemi işler. Kapıyı açanın tanıdık birisi olduğunu gördüğünüzde ise kalp atışınız düzenli atmaya başlar ve sakinleşmeye başlarsınız. Bu aşamada da parasempatik sinir sistemi işler. Doğru cevap B seçeneğidir.

Hipofiz iç salgı bezleri çok çeşitli hormonlar salgılar. Bununla birlikte büyüme hormonunu salgılamaktadır. Bu hormonun görevleri ise; iç salgı bezlerinin çalışmasını denetlemek ve düzenlemek, büyümeyi sağlamak ve iç salgı bezleri ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağlamktır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Böbreküstü iç salgı bezleri adrenalin hormonu ve aldesteron hormonu salgılar. bu hormonun görevleri; korku, çoşku, heyecan ve öfke anlarında metabolizmayı hızlandırmak ve kandaki mineral oranını düzenlemektir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Omurilik, kompleks merkezî sinir sisteminin belki de en “basit” kısmıdır. Sırtta omur kemikleri arasında aşağıya doğru uzanan tüp ya da kablo şeklinde nöronlarla dolu yapıdır. Refleks hareketlerinin kontrol edildiği bu yapı, etraftan gelen bilgilerin merkezî sinir sistemine girdiği ve merkezden gelen emirlerin çevresel sisteme aktarıldığı yerdir. Bu yapı içerisinde, çevresel sinir sisteminden gelen ve merkezden dışarıya gönderilen veriler değerlendirilir, verilerin nereye ve ne şekilde gönderileceklerini belirleyen karmaşık elektriksel devreler oluşturulur. Doğru cevap A seçeneğidir.

Yüzlerce ve binlerce etkileşim hâlinde olan nöronların aksonlarını birbirinden izole eden, mesajların hızlı ve doğru bir şekilde yerine ulaşmasına yardımcı olan miyelin kılıfı (myelin sheath) bulunur. Tüm aksonlarda miyelin kılıfı bulunmazken, miyelinli aksonlar vücudun değişik bölgelerinde oldukça yaygın olarak görülür. Miyelin kılıfı yağ ve proteinden oluşan beyaz yapılar olarak aksonları çevreler. Doğru cevap B seçeneğidir.

Konuşma yetisi Borca alanınca desteklenir. Bu alan beynin sol yarı küresinde (hemisferde) bulunur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Beyin merkezi sinir sistemi temel elmanıdır. Doğru yanıt E seçeneğidir.