Stres ve Sağlık Psikolojisi

Stres, bir gerginlik hali, tehdit oluşturan ve değişme ya da uyum gerektiren herhangi bir çevresel istek ya da beklentidir. Bir şekilde birey için fizik ve sosyal çevreden gelen koşullardan dolayı, bedensel ve psikolojik sınırların ötesinde harcadığı gayreti de stres olarak tanımlamak mümkündür. Birey için bu beklenti ve baskıya karşı ortaya koyduğu gayret durumları ile kendi sahip olduğu kaynaklar arasında bir denge oluşmalıdır. Dolayısıyla, bireyin üzerinde baskı oluşturan durumun bireyin bu durumla başa çıkacak kaynaklarından daha fazla olduğu durumlarda stres ortaya çıkmaktadır. Bireyin kaynakları maddi ya da manevi tüm sahip olduklarını içermektedir. Örneğin elindeki parası ay sonunda ev kirasını ödemeye yetmeyen kişi doğal olarak strese girebilir. Çünkü elindeki kaynağı, kira baskısını karşılayabilecek düzeyde değildir.

Çevresel stres durumlarına ilişkin fizyolojik değişimleri içerisinde barındıran mekanizmadır.

Stres durumuyla kaşılaşan birey sırasıyla alarm, direnç ve tükenme aşamalarını geçer.

Alarm aşamasında bireyin otonom sinir sistemi acil duruma ilişkin olarak harekete geçerek salgı bezlerini uyarır ve kana adrenalin pompalanmasını, dolayısıyla vücudun bu alarm durumuna hazırlıklı hale gelmesini sağlar. Salgılanan adrenalinin de etkisiyle, vücutta kan daha hızlı dolaşarak beyin ve kaslara daha fazla enerji iletilir. Tüm bu süreçte kan şekeri yükselmekte ve sindirim yavaşlamaktadır. Birey tüm bu fizyolojik değişimler sonucu ya olaylarla mücadele edecek ya da kaçarak kendini koruyacaktır.

Alarm aşamasından sonra ikinci aşama direnç aşamasıdır. Bu aşamada alarm tepkisi ortadan kalkarak vücut stres yaratan duruma bir şekilde uyum yapar. Bu süreçte vücut tarafından alarm aşamasında kimyasallar salgılanmaya başlar. Dışarıdan bakıldığında her şey normalmiş gibi görünse de aslında organizmanın ortaya koyduğu ciddi bir direnç söz konusudur. Birey strese karşı kaynaklarını tüketmeye başlamıştır ve aynı anda yaşanabilecek diğer stres unsurlarına daha hassas hale gelmeye başlar. Bu durum organizmanın direnç gücünü yavaş yavaş kaybetmesine doğru ilerleyen bir sürece doğru yönlenir.

Son aşama olan tükenme aşamasında stresle ilişkili olarak insan vücudu artık tüm direncini kaybetmeye başlamıştır. Her bireyin uyum yeteneği farklılaşsa da sınırlı olan direnme enerjisi son bulmaya başlar ve organizma geri dönülmesi zor bir sürece girer. Tükenme ile birlikte insan hastalık, psikolojik sorunlar gibi birçok tehlikeye açık hale gelir ve tükenme aşamasında ölümle bile son bulabilecek durumlarla karşılaşabilmek mümkündür

Sırt boyun ve başta gerginlik nedenli ağrılar
Terleme, kalp çarpıntısı ve kalp rahatsızlıkları
Mide ağrıları, ülser ve sindirim sistemi rahatsızlıkları
Nefes almakta zorlanmak, nefes darlığı
Gürültü ve yüksek sese karşı duyarlı olma
Uyku düzeni bozukluğu, uykuya dalmakta zorluk
Bitkinlik hissi

Madde ve alkol kullanımı
Sürekli telafl içersinde olmak
Sosyal ortamlardan uzaklaşma,
Aşırı uyuma

Kaygı, sıkıntı, gerginlik ve huzursuzluk durumu
Duygusal çökkünlük ve sinirlilik hali
Neşesini kaybetme, saldırganlık
Duygusal kayıtsızlık ve durgunlaşma

Konsantrasyon kaybı ve algısal sorunlar
Kararsızlık, unutkanlık, zihin karışıklığı
ilginin azalması ve işleri organize edememek
Basit işlemlerde bile sıkıntı yaşar duruma gelmek
Sadece olumsuz yönleri görür hale gelmek

Yaklaşma-yaklaşma çatışmasında birey kendisi için cazip iki seçenekten birini seçme konumunda sıkıntı yaşayabilmektedir. Aynı saatteki beğendiği iki filmden sadece birini seyredebilme imkânının olması, yalnız birine parası yetecekken beğendiği iki farklı çift ayakkabıdan sadece birini alabilmek gibi benzer olaylar bireylerin seçim yapmasını zorlaştırmaktadır. Bu tür olaylarda bireyler kendileri için çekici iki olasılıktan birini seçmek zorunda kalmaktadır. Karşılaşılan olaylar örneklerde olduğu gibi basit seçimler olabildiği gibi bireyin tüm hayatını etkileyebilecek seçimler de olabilir. Kiminle evleneceğine karar vermek, farklı çekici iş tekliflerinden birini seçmek bu duruma örnek olarak verilebilir. Bu tarz çatışma durumunda karar vermenin ertelenmesi ya da sürecin uzaması bireyi daha stresli bir hale getirebilmektedir.

Kaçınma-kaçınma çatışmasında yaklaşma-yaklaşma çatışmasının tersine kendisi için pek de cazip olamayan iki seçenekten birine karar vermek durumundadır. Burada seçilecek iki durum da birey için sıkıntı vericidir. Bireyin seçenekler arasından kendisi için en az sıkıntı vereni tercih etmesi beklenir. İki olumsuz durumla ilgili olarak birey eğer iki durumu da seçebilme ya da durumdan uzaklaşabilme şansına sahipse çatışma daha kolay çözümlenebilir. Eğer durumda herhangi bir kaçış yolu yoksa ve halk arasında ifade edildiği gibi “aşağıya tükürsen sakal, yukarı- ya tükürsen bıyık” ise çatışma sonucu birey sıkıntı ve gerginlik yaşayacaktır. Aslında işini sevmeyen kişinin işini sevmemesine rağmen işinden ayrıldığı koşulda iş bulamama durumuyla karşı karşıya kalacak olması bu çatışmaya örnek olarak verilebilir. Kocasından şiddet gören bir kadının ayrıldığı takdirde ekonomik yönden sıkıntı yaşayacağını düşünmesi ve bu iki olumsuz koşuldan birini tercih etmek zorunda kalması yine farklı bir örnek olarak sunulabilir. Bu örnekte kadının mevcut durumdan kaçabilmesi mümkün değildir. Kadın için olumsuz seçeneklerden biri evli kalmaya devam ederek şiddet ortamında evliliğini sürdürmesi, bir diğeri ise kocasından boşanmanın getirdiği ekonomik ve sosyal baskılarla karşı karşıya kalmaktır. İki tercihte de sonuç olarak olumsuz durumlarla karşılaşılması kararın verilmesini zorlaştırmaktadır ve daha da çok strese neden olmaktadır.

Yaklaşma-kaçınma çatışmasında bireyin hem olumlu hem de olumsuz yanlara sahip bir amaca yönelik kararsızlık durumunu içerir. Örneğin, kişinin aldığı şehir dışındaki yeni bir iş teklifi sonucu ailesinden uzak kalması söz konusudur. Kişi bu işin kendisine getireceklerini düşünerek bu işi almayı isterken öte taraftan ailesini ihmal edecek olmanın sıkıntısını yaşamaktadır. Çikolata yemeyi sevmesine rağmen kilo almaktan korkan bir kadın da bu duruma örnek olarak verilebilir.

Çevresel stres kaynakları; aile sorunları, monoton yaşam düzeni, ekonomik sorunlar, siyasi ve politik belirsizlikler, sosyal ve kültürel değişmeler, trafik ve yaşam sorunları ile teknolojik değişmelerdir.

• A tipi bireyler yeme içme, konuşma, hareket etme, yürüme gibi günlük eylemlerinde çok daha hızlıdırlar.
• Cümlelerin sonunu daha sert vurgulayarak daha hızlı konuşurlar.
• Hayatın tüm alanında sabırsız yapıdadırlar. İletişimde başkalarının sözünü bitirmesini beklemeden sözünü keserek yüksek sesle konuşurlar.
• Aynı anda iki ya da ikiden fazla işi düşünerek aynı zaman dilimine daha çok işi sığdırmaya çalışırlar. Aynı zaman diliminde çok işi yapmaya çalışmak bu kişilerin üzerindeki baskıyı arttırır.
• Dinlenmek, tatile gitmek, işlerden uzaklaşmak, bu kişiler için suçluluk duygusunun oluşmasına sebeptir.
• Bu tip davranış sahiplerinin beraber yaşadığı diğer insanlardan, ailelerinden beklentileri de yüksektir. Kendilerinin veya çevresindekilerin bu standartlara ulaşamaması bireyde sıkıntı ve mutsuzluğa neden olur.
• A tipi davranış sergileyen bireylerde rekabet ve zamanla yarış duyguları ağırlık kazanmaktadır. Çabuk karar verirler. İnatçı ve saldırgan davranışlar sergilerler.
• Sürekli bir koşuşturma sebebiyle çevredeki güzelliklerin farkına varamazlar.

• B tipi bireyler sosyal değerler için fazla kaygılanmazlar.
• Zamanın esiri olmazlar, daha rahat ve sabırlıdırlar. Sosyal ortamlarda bulunarak, ailelerine, kendilerine daha çok zaman ayırırlar.
• Daha hoşgörülü bir yapıya sahiptirler. Ayrıntılara takılmak yerine olaylara farklı açıdan yaklaşabilirler.
• Kolay sinirlenmeyip karar vermede aceleci davranışlar sergilemezler.
• İş dışında geçirilen zaman onlar için boşa geçen zaman ya da suçluluk duygusu sebebi değildir.

Doğrudan başa çıkma durumunda birey stres yaratan duruma ilişkin üç şekilde tepki verebilir. Bunlar, yüzleşme, uzlaşma ve geri çekilmedir.

Bu süreçte yüzleşmede strese ilişkin bir olayla karşılaşan birey tüm gücüyle stresi meydana getiren olayla mücadele edebilir.

Uzlaşma durumunda kendinden bir şeyler feda eder veya karşı taraftan alacaklarının bir kısmına razı olabilir. Karşı tarafı bazı isteklerinden vazgeçmesini konusunda razı edebilir.

Geri çekilmede birey kendisine zarar gelebileceğini ya da sıkıntı yaşayabileceğini düşünerek yenilgiyi kabullenir.

Kaynağı belirsiz, üzüntü, nedeni açık olmayan korku veya bir temel ihtiyacın karşılanmamasında meydana gelen endişe durumudur.

Acı ve sıkıntı veren duygu, deneyim ve anıların bilinçdışına itilmesi, orada tutulması ve bir şekilde unutulmasıdır. Diğer bütün savunma mekanizmalarına temel teşkil edecek şekilde bilinçdışına itilerek, orada tutulan dürtüler, istekler, anılar ve duyguların bilinç düzeyine çıkması genellikle benlik tarafından uygun bulunmaz. Bunlar üstbenliğe (süperego) göre yasaklanan ve benliğe acı, bunaltı veren durumlar olduklarından bastırılırlar. Bir asker için savaş anında yaşadığı sıkıntı verecek bir olayı hatırlamakta zorluk çekmek, aslında pek sevmediği arkadaşına verdiği randevuyu unutmak gibi durumlar bu savunma mekanizmasına örnek olarak verilebilir.

Benlik için tehdit olarak algılanan ve bunaltı doğurabilecek, acı verici bir gerçeği kabullenememek, reddetmek, yok saymak, görmemektir. Birey birçok yanlışını, utanç ya da suçluluk doğuran eski deneyimlerini bilinç altına iterek bunları hiç yaşanmamış gibi algılayabilir. Öfkelendiğinde “kızgın değilim” diyerek içinde bulunduğu durumu inkâr eder şekilde kendini ortaya koymak, bu duruma örnek olarak verilebilir. Örneğin, kocasını kaybeden bir kadın, onu kaybetmenin verdiği stres ve sıkıntı ile yüzleşmek yerine onun öldüğünü inkar ederek, sanki o hala yaşıyormuş gibi her akşam sofraya kocası için de bir tabak koyabilir.

Birey inkar edilemeyen ya da bastırılamayan sorunu oluşturan duygu, ihtiyaç ve olayları dışarıya aktarıp ya da başkalarına yükleyip dışarıdan kendisine yöneltiliyormuş gibi algılar. Birey kendi içinde toplumca onaylanmayan ve yadsıdığı bir durumu başkalarında görür ve çatışmanın kaynağını kendi dışına kaydırır. ‹şyerinde bulunduğu konuma gelebilmek için birçok kişiyi kıran ve üzen bir kişi, suçlunun aslında kendisi olmadığını, iş ortamının çetin ve zorlu yapısının ayakta kalabilmek için bu tarz yaklaşımları zorunlu kıldığını öne sürebilir. Diğer insanlara karşı öfke ve kıskançlık duyguları besleyen bir kişi aslında diğer insanların kendisinden nefret ettiğini ve kendisini kıskandığını ifade edebilir. “Bende yok, asıl onlarda var” mantığı bu savunma mekanizmasını şekillendirir.

Yansıtmanın tersi olarak işleyen bu savunma mekanizmasında, başkasının özelliklerini sanki kendi başarısı ya da özelliği gibi üstlenme durumu ön plana çıkmaktadır. Kendi yetersizliğiyle yüzleşmek yerine birey hayranı olduğu sanatçının özeliklerini kendisine yükleyerek onun gibi davranabilir. Kendisi doktor olmak istemesine rağmen bunu başaramayan baba, oğlu doktor olduğunda onun başarısıyla özdeşim kurarak sanki kendi doktor olmuş gibi hissedebilir

Birey, toplumca onaylanmayan bazı ilkel dürtü, eğilim ve gereksinimlerini toplumca hoşa giden kabul edilebilir biçimlere dönüştürür. İçindeki saldırganlıkla ilgili ihtiyacı rekabetçi ortama taşıyarak iş yaşamında başarıya ulaşabilir. Bunun yanında saldırganlıkla ilgili güçlü ihtiyaçlarını spora yönlendirerek dövüş sanatlarında başarı kazanabilir. Sürekli ilgi görmek isteyen bir insan kendini bu isteğini gerçekleştirebileceği sahne sanatlarına yönlendirebilir.

Stres meydan getiren bir olayla karşılaşan birey, sıkıntı veren durumla yüzleşmek yerine çaresizliğini yaşından beklenenin altında bir davranışla ortaya koyar. İşyerinde projesi ve görüşleri kabul görmeyen bir kişi, ağlama nöbeti geçirebilir. Kardeşi olduğunda bütün ilginin ona kaydığını gören 4-5 yaşlarındaki bir çocuk yaşından beklenmeyecek şekilde emeklemeye başlayabilir ya da ilgi çekmek için parmağını ağzına götürme alışkanlığını edinebilir.

Birey bastırdığı güdü ve davranışlarını gerçekten olması gereken değil de onların yerini alabilecek durum ve nesnelere yönlendirir. İşyerinde patronuna kızan bir çalışan patronuna yönelik olarak ortaya koyması gereken öfkesini evde karısına ya da çocuklarına gösterir. Bireyin işyerindeki kızgınlığı, çocuklarına bağırma, masayı tekmeleme, ya da kendisine zarar verme yoluyla bir şekilde yer değiştir.

Birey aslında hissettiklerinin tam tersi düşünce ve duyguları abartılı bir şekilde ortaya koyabilir. Kendi içindeki dürtü ve eğilimlerin tam karşıtı tepkileri ortaya koyarak benliğini savunabilir. Birey içindeki nefret ve kabalık eğilimlerine karşı aşırı derecede kibar ve nazik; olabilir. Aslında hiç sevmediği arkadaşını abartarak övme, içindeki kıskançlık ve nefret hislerini saklamaya çalışmanın bir ifadesi olabilmektedir.

Beklenmedik bir şekilde meydana gelen dehşet, kaygı ve panik yaratan ciddi kazalar, tecavüz, deprem ve benzeri yıkıcı doğa olayları sonucu bireyin olayları anlamlandırma sürecinin bozulmasıdır.