ENGELLİ PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 3

Yeni tanıştığımız kişiler için var olan genel şemalarımız temelinde çabucak bir ilk izlenim oluştururuz. Zaman geçtikçe ve onlarla birlikte geçirdiğimiz yaşantılar arttıkça onlar hakkındaki yeni bilgileri de şemamıza ekleriz. Ancak, genellikle, bu sonradan eklenilenler ilk izlenimlerimiz kadar bizi etkilemez. Buna öncelik etkisi denir. Diyelim ki yeni tanıştığınız birini zihninizde “utangaç” olarak kodladınız. Daha çok zaman geçirdikçe o kişinin gerçekte çok iyi espriler yaptığını fark ettiniz. Esprili olmak genellikle utangaçlık şemamızda yer almayan bir özelliktir. Buna rağmen o kişiyi “utangaç” olarak nitelemeye devam edersiniz.

Tutumlar sosyal psikolojide 1960’lara kadar ABC modeli denilen üçlü bir yapı olarak tanımlanmaktaydı. Bu modele göre tutum duygusal, bilişsel ve davranış eğilimi olmak üzere üç bileşenden oluşmaktadır. Duygusal bileşen tutum nesnesine yönelik hoşlanma-hoşlanmama ya da sevme-sevmeme gibi duygusal tepkileri içerir. Bilişsel bileşen ise tutum nesnesine dair bilgi, inanç veya fikirlerin tümünü içerir. Burada bilgiden kastedilen zorunlu olarak tutum nesnesi hakkında detaylı ya da sistematik bilgi değil her türlü bilgi ya da inançtır. Dolayısıyla sağ duyusal, kulaktan dolma bilgiler ya da kalıp yargı haline gelmiş inançlar bu bileşeni oluşturabilir. Üçüncü bileşen ise tutum nesnesine yönelik ne tür bir davranış sergileneceğine yönelik niyet veya eğilimdir. 1960’lardan sonra sosyal psikolojide çeşitli nedenlerden dolayı tutumların ABC modeli terk edilmiş, yerine tutum nesnesine yönelik değerlendirmeyi temel alan yaklaşım benimsenmiştir.

Çeşitli kuramcılar tarafından farklı adlandırılsa da, sosyal psikolojide tutumların dört temel işlevi olduğu kabul edilmektedir. Birincisi, tutumların bilgi sağlama işlevidir. ‹kinci işlev, uyum sağlama işlevi, üçüncü işlevi ise benliği ifade edici işlevdir. Tutumların Dördüncü işlevi de egoyu korumadır.

Tutumların uyum sağlama işlevi, kişiyi arzu edilen hedefe yöneltirken istenmeyen, arzu edilmeyen durumlardan kaçınmayı olanaklı kılar. Örneğin insanlar sevdikleri kişilerle aynı tutumları geliştirmeyi isterler ya da kendileriyle benzer tutumları olanlarla arkadaş olmayı tercih ederler. Hazcı olan bu işlev, bizi haz almaya yöneltirken, acıdan kaçınmamızı sağlar.

Sosyal psikolojide ilk tutum değişimi yaklaşımı 2. Dünya Savaşı’nın sonrasında Yale üniversitesinde Hovland ve arkadaşları tarafından gerçekleştirilen bir dizi laboratuvar deneyine dayalı mesaj öğrenme yaklaşımıdır. Bu geleneksel yaklaşıma göre ikna sürecinde dört temel öge mevcuttur: İletişimin kaynağı, mesaj, iletişimin yöneldiği izleyici veya dinleyici kitlesi ve iletişim ortamı. Oldukça hacimli olan bu çalışmalarda elde edilen bazı önemli sonuçlar şunlardır: inanılırlığı yüksek olan kaynaklar, inanılırlığı düşük olanlara göre izleyicileri daha fazla etkilemektedir. Popüler ve fiziksel olarak çekici olan kaynaklar daha ikna edicidirler. İletişimdeki diğer unsurlara göre bazı durumlarda tek yönlü mesaj etkili olurken bazı durumlarda çift yönlü mesaj etkili olmaktadır. Kendine güveni düşük olan insanlar kendine güveni yüksek olanlara göre daha kolay ikna olurlar. Hızlı konuşan iletişim kaynağı yavaş konuşan iletişim kaynağından daha fazla etki yaratır.

“Hayalî ilişkisellik, gözlemcilerin, gerçekte aralarında ilişki bulunmayan iki olay arasında bir ilişki algılaması veya iki olay arasındaki ilişki düzeyini abartması” olarak tanımlanmıştır. Gruplar arası ilişkiler söz konusu olduğunda, bir grup ile onun az görülen bir özelliğe sahip üyesi arasındaki bir ilişki, hayalî ilişkidir. Örneğin spor alanında siyah atletler gördüğümüz için, siyahlardaki iyi atlet oranının yüksek olduğunu düşünmeye eğilimliyizdir. Ya da sesi güzel olan, iyi şarkı söyleyen birkaç Roman tanımamız nedeniyle Romanların hemen hepsinin aynı özelliği taşıdığını düşünmeye eğilimliyizdir.

Otoriteryen kişiliği saptamaya yarayan dokuz boyut mevcuttur. Bunlar kısaca şöyle açıklanabilir:

Sosyal etki, çok genel bir düzeyde bir birey veya bireylerin diğer birey veya bireylerin tutum ve davranışlarını değiştirmesi olarak tanımlanabilir.

İnsanların değişmeyen ve değişen özellikler açısından benzerlikleri olduğu gibi değişmeyen ve değişen özellikleri açısından farklılıkları da söz konusudur. İnsanların birbirlerine benzemelerini ve farklılaşmalarını dört temel boyutta incelenebilmektedir. Bu boyutlar; (a) değişmeyen benzerlikler, (b) değişmeyen farklılıklar, (c) değişen benzerlikler ve (d) değişen farklılıklardır.

İnsanların zaman içerisinde değişen ancak bireylerin hepsinde benzerlik gösteren özelliklerimiz de vardır. Bu özellikleri değişen benzerlikler olarak ifade edebiliriz. Bireylerin değişen özellikleri zihinsel, dil, psiko-sosyal ve ahlaki gelişimleridir.

Sosyal kimlik, bireyin ait olduğu sosyal kategorilerle ilişkilidir. Diğer bir deyişle, sosyal kimlik, bireyin ait olduğu sınıf, milliyet, cinsiyet, meslek, din ve statü gibi değişkenlere göre bireyin “Ben kimim?” sorusuna verdiği cevaptır.

Bireysel farklılıkların biyolojik temelleri incelendiğinde üç temel yapının bireysel farklılıklara kaynaklık ettiği görülmektedir. Bu yapılar, genetik yapı, sinir sistemi ve hormonlardır. Genetik yapımız, bizim kim olduğumuzu belirleyen önemli bir biyolojik değişkendir. Genlerin bizim davranışlarımızı belirlediğine dair kesin kanıtlar yoktur. Aksine bilimsel çalışmalar genlerin davranışları belirlemediğini göstermektedir. Ancak bütün bu bilimsel bulgulara rağmen genler ile davranışlar arasında yine de silik de olsa bir ilişkinin varlığından söz edilebilir; genler bizim davranışlarımızın sınırlarını belirlemektedir. Örneğin, genler kuşlara uçma olanağı verirken insanlara vermemiştir. Bunun yanı sıra genetik yapımız bizim gelişmemizin, öğrenmemizin ve büyümemizin zaman ve şeklinin belirlenmesinde önemli rollere sahiptir.

Ailenin işlevleri konusunda klasik tanım Murdock (1949) tarafından yapılmıştır. Murdock (1949) ailenin (a) cinsellik, (b) üreme-çoğalma, (c) ekonomik ve (d) eğitsel olarak dört temel işlevinin olduğunu belirtmektedir. Bu işlevler sayesinde aile toplumun devamlılığını sağlamak için gereksinim duyduğu bireyleri yetiştirip toplumun hizmetine sunmaktadır.

Aşama modeli aile üyelerinden birinin yetersizlik tanısı almasından sonra ailenin verdiği psikolojik tepkileri belirli aşamalarda kavramsallaştırmaktadır. Modelin aşamalarının farklı sınıflandırmaları mevcuttur. Burada ifade edilen sınıflandırma hem detaylı olması hem de ailenin verdiği psikolojik tepkileri daha iyi kavramsallaştırması nedeniyle tercih edilmiştir. Aşama modeli beş aşamadan oluşmaktadır: (a) Şok, inanmama ve yadsıma, (b) öfke ve içerleme, (c) pazarlık, (d) depresyon ve umutsuzluk ve (e) kabul.

Kabul aşamasında aile, yeni duruma uyum göstermiş ve organizasyonunu sağlamış ve işlevsellik kazanmıştır. Kabul aşamasının bazı belirtileri söz konusudur. Bu belirtiler ya da kabul aşamasındaki ailenin sahip olduğu özellikler şu şekilde özetlenebilir: (a) Aile yetersizliği olan çocukların güçsüz olduğu yönlerden daha çok güçlü yönlerine odaklanmıştır; (b) aile yetersizliği doğası ve çocukları için doğru destek hizmetlerine nasıl ulaşacağına dair doğru bilgilere sahiptir; (c) aile, aile içi etkileşimde sorun odaklı olmaktan uzaklaşarak çözüm odaklı bir etkileşime geçmiştir; (d) aile ve aile üyeleri gelecek planlarında yetersizliği olan üyelerini de dikkate alarak kendi gelişimini destekleyecek şekilde yeniden yapılandırmıştır; (e) aile, sosyal çevresine ve sosyal ortamlara tam entegrasyon gerçekleştirmiştir; (f) aileyi oluşturan bireylerin psikolojik sağlıkları yerindedir ve (g) aile, bütün üyelerinin gereksinimlerini, kendilerini geliştirmeleri ve yaşama etkin şekilde katılmaları ve yaşamdan doyum sağlamaları için bütün kaynaklarını etkin ve adil bir şekilde kullanır.

Yetersizliğin farklı türlerinde yaşanan stresin kaynağı, niceliği ve niteliğinin değişiklik göstermesi beklenen bir durumdur. Ancak yaşayan her organizma gelişim düzeyine göre farklılaşan kaynaklar temelinde stres yaşamaktadır. Yetersizliği olan bireylerin yaşadıkları stresin kaynağı da onların gelişim düzeyi ile doğrudan ilişkilidir. Örneğin; okuma güçlüğü yaşayan bir öğrencinin okumak zorunda kaldığı bir metin karşısında yaşadığı duygu başlangıçta stres olarak değerlendirilebilir. Benzer şekilde, tekerlekli sandalye ile yaşamına devam eden bir fiziksel engellinin tekerlekli sandalyesinin şarjının az kalması durumunda yaşadığı duygu durumu da stres olarak isimlendirilebilir.

Öğrenme güçlüğü olan bireylerin, sosyal becerilerde yaşadıkları problemlerin nedeni yetersizlik değil aksine bu problemler yetersizliğin bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Öğrenme güçlüğü, yetersizliği olan bireylerin düşük akademik performansa sahip olmalarına neden olduğu gibi bu bireylerin öz güvenlerinin ve öz saygılarının düşük olmasına neden olur. Düşük akademik performans, öz saygı ve öz güven de öğrenme güçlüğü olan bireylerin daha az sosyal etkileşime girmelerine neden olduğu gibi giderek yalnızlaşmalarına ve daha ciddi psikolojik problemler yaşamalarına zemin hazırlayabilmektedir.

Özel eğitimin alanında çalışan uzmanların ve ailelerin, yetersizliği olan çocuklarının yanında çocuklarının durumu ile ilgili konuşmaları hiç çekince duymadan yaptıkları görülmektedir. Bu çekincesizliğin arka tarafında yetersizliği olan çocukların söz konusu konuşmayı anlayamayacağı varsayımı yer almaktadır. Varsayalım ki yetersizliği olan bireyin hem alıcı dil becerileri hem de bilişsel gelişim düzeyi söz konusu konuşmanın sözel bileşenlerini değerlendiremeyecek düzeyde olsun. Ama birçok yetersizlik türünde ve birçok yetersizliği olan birey, böyle bir konuşmanın aile üyeleri üzerindeki etkisini sözel olmayan dil aracılığı ile anlayabilecek kapasiteye sahip olabilir.

İnsanların değişmeyen benzerlikleri duygusal algılama ve bilgi işlemleme kapasiteleriyken; değişmeyen farklılıkları ise zekaları, öğrenme biçimleri, psikososyal özellikleri, cinsiyetleri ve ırksal kökenleri olarak tanımlanabilir. Bu durumda doğru cevap D’dir.

Sosyalizasyon bireylerin kendi toplumlarının değerlerini, tutumlarını, örf ve adetlerini kazandığı ve içselleştirdiği süreçtir. Doğru cevap B’dir.