ENGELLİ PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 15

Milyarlarca nöron arasındaki trilyonlarca etkileşimi ya da bilgi alışverişini sağlayarak insan vücudunun fonksiyonel olarak işlemesi sinir sisteminin iki temel yapısı ya da sistemi içinde gerçekleşmektedir. Bu sistemler merkezî sinir sistemi (central nervous system) ve periferik ya da çevresel sinir sistemi (peripheral nervous system) olarak adlandırılmaktadır. Bu sistemlerde kendi içlerinde alt yapı ya da sistemlere ayrılmaktadır. Örneğin, beyin ve omurilik merkezi sinir sistemini oluştururken, periferik (çevresel) sinir sistemi, somatik ve otonom sinir sistemi olarak iki alt sistemden oluşur. Bu sistemlerden otonom sinir sistemi ise sempatik ve parasempatik sinir sistemini kendi içinde barındırır. Doğru cevap D seçeneğidir.

İnsan beyni üç katmandan oluşmaktadır. Bunlar, ilkel merkezî çekirdek, bu çekirdeğin üzerinde gelişen limbik sistem ve yüksek zihinsel süreçlerden sorumlu olan beyin yarım küreleridir. Merkezî çekirdekte yer alan beyincik, dengeyi ve kasların koordinasyonunu sağlarken, talamus duyu organlarından gelen mesajlara santral hizmeti verir. Hipotalamus, iç salgı bezlerinin faaliyetini ve metabolizma ve vücut sıcaklığı gibi yaşamsal süreçleri denetler. Bir diğer katman olan limbik sistem, temel ihtiyaçları karşılayan hareketlerle duygu ve heyecanlarla ilgilidir. En dış katman olan beyin korteksi ise duyumların kaydedildiği, istemli harekelerin başlatıldığı, kararların verildiği, planların oluşturulduğu yüksek zihinsel süreçlerin merkezidir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Bilişsel psikoloji, psikolojinin diğer bilim dallarında olduğu gibi bazı temel varsayımları içermektedir. Bu varsayımlardan ilki insan beyninin bilgi-işlem yapan bir sistem olarak görülmesidir. Bilgi-işlem, dış dünyanın temsilî veya sembolik dönüşümü veya manipülasyonu olarak ifade edilmektedir. ‹kinci olarak insan beyni hem yapısal hem de kaynak açısından sınırlıdır. Bir başka deyişle insan beyni sınırlı kapasite kullanımına sahiptir. Üçüncü olarak da insanlar aktif olarak bilgi işlem yapmaktadırlar. Bu bilgi işleme sırasında daha önceden kazanılmış yaşantılar, deneyimler veya beceriler, dolayısıyla sahip oldukları bilgiler insanların çevrelerinden algıladıkları uyaranları etkiler. Bu da onların davranış veya tepkilerine yansır. Bir başka deyişle davranışlar “aşağıdan yukarıya” ve “yukarıdan aşağıya” işlemler neticesinde meydana gelmektedir. Aşağıdan yukarıya işlem, çevresel bir girdi ile başlar ve biliş sistemi içinde çeşitli aşamalardan geçen bir yolculuk yapar. Yukarıdan aşağıya işlem ise yüksek seviyedeki bilişsel faktörlerin (amaç, eğilim, bilgi, beklenti vb.) daha aşağıda meydan gelen işlemleri etkilemesidir. şekil 3.1’de ne görüyorsunuz diye sorulduğunda pencere, dolap, araba, yol ve yol kenarındaki ağaçların kuş bakışı görünüşü, ağaca tırmanan ayı, telefon direğine çıkan telefon tamircisi gibi yanıtlar verilmektedir. Bu yanıtlar kişiden kişiye değişmektedir çünkü her bir bireyin farklı yaşantıları algılanan objenin de farklı olarak yorumlanmasına neden olmaktadır. İşte bu yukarıdan aşağıya işlemlere karşılık gelmektedir. Farz edin ki bu objeye bakan kişi bir kare içinde iki adet dikey çizgi ve dört adet siyah daire var yanıtını vermiş olsun. Bu aşağıdan yukarıya işleme örnektir.

Beyin korteksi görme, işitme ve düşünme gibi farklı işlevleri yerine getiren değişik bölgeleri içinde barındırırken, sağ ve sol korteks olmak üzere iki yarım küreye ayrılır. Korpuz kallozum (corpus callosum) adı verilen lifler aracılığıyla bu iki yarım küre birbirine bağlanır. Her yarı küre dört ana bölgeye sahiptir. Bu bölgeler ön lob (frontal lob), yan lob (temporal lob), arka lob (occipital lob) ve parietal lob bölgeleridir. Bu loblar değişik işlevleri yerine getirmektedirler. Bu loblardan ön lob farklı işlevlerin yerine getirildiği bir bölgedir.

Bu bölgede, hareketlerin koordinasyonu, dikkat, planlama, sosyal beceriler ve soyut düşünme gibi zihinsel süreçler yaşanır. Bu bölge ile parietal lob arasındaki motor korteksi ya da alanı vücudun istemli hareketlerinin kontrol edildiği alandır. Vücudun sağ tarafının hareketleri sol yarım kürenin motor korteksinden, sol tarafının hareketleri ise sağ yarım kürenin motor korteksinden yönetilir. Bu loblardan arka lob, görme alanı olarak da adlandırılıp görme işlevini kontrol ederken, parietal lobda farklı duyumlara (sıcak, soğuk, dokunma, acı gibi) ilişkin süreçleri kapsayan somatik-duyusal (bedensel-duyusal) alan bulunur. Yan loblar özellikle işitme ve konuşma ile ilgili işlevlerde önemli rolleri üstlenir. Sağ yarım küredeki yan lob bazı dil işlevlerinde sorumluluğu paylaşırken, çoğu insanda beynin sol yarım küresindeki yan lob dile ilişkin işlevleri yerine getirir. Sol yarım küredeki yan lobda yer alan Wernicke alanı dili anlama becerisi ile ilgilidir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Bilişsel psikolojideki varsayımları anlamak için düşünce tarihinde kısa bir yolculuk yapmak gerekmektedir. Eski Yunan düşüncesinde dünya olaylarının tahmin edildiği, insanların fiziksel dünyanın bir parçası olduğu ve insan davranışlarının diğer doğa olayları ile ilişkili olduğu varsayımları yatmaktadır. Rönesans öncesinde düşünürler daha çok sosyal ve dinî olgulara ilgi duymuşlardır. Rönesans hareketi ile bilimsel yöntemin yaygınlaşması ile araştırmalar her alanda âdeta baharda çiçeklerin açması gibi ortaya çıkmıştır. Buna rağmen insan ve davranışlarının çalışılmasında gecikme olmuştur. Bunun nedeni ise insanın çok karmaşık bir canlı olduğu varsayımıdır. Deterministçi etkilerin görülmediği bu dönemde felsefeciler düşüncenin kökenini tartışmışlardır. Özellikle kalıtım ve çevre temelinde bellek ve algı üzerende değerlendirmeler yapılsa da bu değerlendirmeler deneye ve gözleme dayanmamaktadır. Gözlem ve deneye dayanan ilk çalışmalar Wilhelm Wundt’un 1879 yılında Almanya’nın Leipzig şehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuvarını kurması ile başlar. Bu laboratuvarda Wundt ve arkadaşları içebakış yöntemini kullanarak deneyimli katılımcılarla bilincin elementlerini araştıran deneyler yapmışlar ve yapısalcılığın da ilk adımları atmışlardır

1950’li yıllarda bilişsel psikolojinin ortaya çıkmasında önemli rol oynayan gelişmeler:
• Bilgi teorisi (Shannon 1948)
• Dil teorisi (Chomsky, 1959 ve 1965)
• Kısa süreli bellekte 7 ±2 kümeleme kavramı (Miller, 1956)
• Kavram oluşturma modeli (Bruner ve ark 1956.)
• Genel problem çözme modeli (Newell ve Simon, 1972)
• Yapay zekâ çalışmaları

Otonom sinir sistemi, kalbin atması ve sindirim gibi istemsiz işleyen vücut organlarının temel yaşam fonksiyonlarını yerine getirme işlevini kontrol eder. Kendi kendini denetleyen ya da düzenleyen faaliyetlerle ilgilendiği için otonom adını alır ve salgı bezlerini, kalp, kalp damarları, mide ve bağırsakların iç çeperlerinde bulunan düz kasları denetler. Otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Sempatik sinir sistemi organizmaya ilişkin tehditler sırasında aktifleşir. Bu sistemin görevi vücudu tepki vermeye hazır hâle getirmektir. Bu kısımdaki nöronlar omuriliğin sırt ve bel bölgesinden çıkar ve spesifik olarak duygusal heyecanlılık durumunda kalp atışını hızlandırır, iskelete bağlı kasların ve kalbin atardamarlarını genişletir, derinin ve sindirim organlarının atardamarlarını daraltarak terlemeye neden olur.

Heyecanlı ve zor durumlardan hemen sonra vücudu normal işleyişine doğru düzenlemekle yükümlüdür. Örneğin, gece yarısı kapının açıldığını duyduğunuzda kalbinizin atışı ve heyecanınız artar, yani sempatik sinir sistemi işler. Kapıyı açanın tanıdık birisi olduğunu gördüğünüzde ise kalp atışınız düzenli atmaya başlar ve sakinleşmeye başlarsınız. Bu aşamada da parasempatik sinir sistemi işler. Doğru cevap B seçeneğidir.

Hipofiz iç salgı bezleri çok çeşitli hormonlar salgılar. Bununla birlikte büyüme hormonunu salgılamaktadır. Bu hormonun görevleri ise; iç salgı bezlerinin çalışmasını denetlemek ve düzenlemek, büyümeyi sağlamak ve iç salgı bezleri ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağlamktır. Doğru cevap A seçeneğidir.

İnsan beyni dış dünyaya duyu sistemleri olan görme, işitme, koku, dokunma ve tat vasıtasıyla bağlanmaktadır. Bu bağlantılar sonucunda dış dünyayı deneyimlemek, bilmek ve anlamak gibi birçok bilişsel süreç yürütülmektedir. Duyum ve algı uyaranların (bilgi) dış dünyadan alınması, beyine taşınması, beyinde işlenmesi, yorumlanması ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir. Algısal sistemlerin temel işlevi, hareket sisteminin ürettiği davranışlara gereken duysal bilgiyi sağlamaktır. Bütün bu süreçlere ait mekanizmaları belirlemek ve tanımlamak duyum ve algının çalışmaları kapsamına girmektedir.

Böbreküstü iç salgı bezleri adrenalin hormonu ve aldesteron hormonu salgılar. bu hormonun görevleri; korku, çoşku, heyecan ve öfke anlarında metabolizmayı hızlandırmak ve kandaki mineral oranını düzenlemektir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Omurilik, kompleks merkezî sinir sisteminin belki de en “basit” kısmıdır. Sırtta omur kemikleri arasında aşağıya doğru uzanan tüp ya da kablo şeklinde nöronlarla dolu yapıdır. Refleks hareketlerinin kontrol edildiği bu yapı, etraftan gelen bilgilerin merkezî sinir sistemine girdiği ve merkezden gelen emirlerin çevresel sisteme aktarıldığı yerdir. Bu yapı içerisinde, çevresel sinir sisteminden gelen ve merkezden dışarıya gönderilen veriler değerlendirilir, verilerin nereye ve ne şekilde gönderileceklerini belirleyen karmaşık elektriksel devreler oluşturulur. Doğru cevap A seçeneğidir.

Uyaranın fark edildiği ya da ayırt edildiği enerji seviyesi mutlak eşik kavramı ile açıklanmaktadır. Mutlak eşik, bir uyaranın fark edildiği en düşük enerji seviyesi olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; karanlık bir odada görülebilen en düşük ışık seviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en düşük ses seviyesi, bir odada fark edilen en az parfüm miktarı veya bir kova suda fark edilen en düşük tuz miktarı. Duyu sistemleri uyaranlara aşırı şekilde duyarlıdır. Normal koşullar altında bir mum ışığı yaklaşık olarak 48 km uzaklıktan görülmektedir. Sessiz bir odada bir kol saatinin sesi yaklaşık olarak altı metre uzaklıktan duyulmaktadır.

Yüzlerce ve binlerce etkileşim hâlinde olan nöronların aksonlarını birbirinden izole eden, mesajların hızlı ve doğru bir şekilde yerine ulaşmasına yardımcı olan miyelin kılıfı (myelin sheath) bulunur. Tüm aksonlarda miyelin kılıfı bulunmazken, miyelinli aksonlar vücudun değişik bölgelerinde oldukça yaygın olarak görülür. Miyelin kılıfı yağ ve proteinden oluşan beyaz yapılar olarak aksonları çevreler. Doğru cevap B seçeneğidir.

3D” problemi olarak ve ikincisi de “ters problem” olarak adlandırılmaktadır. Beynimizdeki görme korteksi başımızın tam arka kısmında bulunan oksipital bölümdedir (Resim 1). Buradaki nöronlar belli uzunlukta genişlikte veya yönde olan görsel uyaranın özelliklerine göre özelleşmişlerdir (Hubel ve Wiesel, 2004). Ayrıca insan beyninin renk, derinlik, biçim ve hareket algısı açısından farklı merkezlere ayrıldığı yapılan çalışmalarda ortaya konmuştur. Genel olarak görme korteksinden pariyetal kortekse olan alanda objelerin görsel alanda nerede olduğu bilgisi sağlanırken görme korteksinden temporal kortekse uzanan bölgede ise objenin ne olduğu ile ilgili bilgi işleme yapılmaktadır. Bundan dolayı bu iki yol sırasıyla “NEREDE YOLU” ve “NE YOLU” olarak isimlendirilir. Sonuç olarak görme korteksi dış dünyanın haritasını çıkararak temsil etmektedir.

Orta kulağın içinde örs, üzengi ve çekiç adlı üç küçük kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareket ederek titreşim meydana getirmekte ve ses dalgasını oval pencere vasıtasıyla iç kulağa iletmekle birlikte aynı zamanda amplifikatör görevi yaparak ses dalgasının zayıflamasını önlemektedir. İç kulağa ulaşan ses dalgası öncelikle içinde sıvı barındıran, helezon şeklinde ve salyangoz kabuğuna benzeyen koklea yapısına ulaşır.

İşitsel dikkat modelleri: Erken filtre modeli, gecikmeli filtre modeli ve azalma modelidir.

Problem çözme aşamaları:

I- Problemin doğasını anlamak

II- Problemin çözümü ile ilgili alternatif çözümler üretmek

III- Çözümleri test ederek kanıt sağlamak

IV- Uygulanan testlerin sonuçlarını değerlendirmek