ENGELLİ MEVZUATI VE MESLEK ETİĞİ

Bir kavram olarak hukuk, toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların toplamı olarak tanımlanabilir. Bu tanım hukukun çeşitli işlevleri olduğuna ilişkin bize ipucu sunmaktadır. Kitabınızın birinci bölümünde detaylı biçimde ele alınan hukuk kavramının işlevleri ele alınmaktadır. Buna göre hukukun işlevleri: “İnsanlar birlikte yaşarlar ve birbirleriyle değişik ilişkiler kurarlar. Kurulan bu ilişkilerin sağlıklı biçimde yürümesi, meydana gelebilecek anlaşmazlıkların çözülebilmesi için değişik kurallar oluşturulmuştur. İnsanlar arasında oluşturulan bu kurallar genel olarak toplumsal düzen kuralları olarak adlandırılır. Toplumsal düzen kuralları arasında en önemlisi hukuk kurallarıdır. Çünkü hukuk kurallarının uygulanması ve uyulmaması hâlinde yaptırımı, devletin zorlayıcı gücüne dayanmaktadır.” Etik ve ahlak arasındaki ilişkiye benzer bir ilişkiden hukuk ve etik arasında bulunmaktadır. Dolayısıyla bu iki kavram arasındaki bir dizi benzerlik ve farklılıktan söz etmek mümkündür.

Hukuk ve etik kavramlarının ilk bakışta çeşitli açılardan birbirine benzedikleri söylenebilir. Her ikisi de belirli açılardan bireyin nasıl davranması gerektiğine ilişkin açıklamalar geliştirmeye odaklanmaktadır. Bununla birlikte her ikisinin gözünde de insanlar eşittir. Herhangi bir özelliği nedeniyle (ırk, din, dil, ekonomik durum gibi) bir insan diğerinden üstün ya da aşağıda görülemez. Hukuk ve etiğin bir diğer önemli benzerliği ise bireye seçme özgürlüğü tanımasıdır. Benzerliklerinin yanında bu iki kavram arasında önemli farklılıklardan söz etmek mümkündür. Hukuk bireyin yapmak zorunda olduğu davranışları ifade etmektedir. Aksine etik yapmasının ya da yapmamasının iyi olduğu koşulları vurgulamaktadır. Öte yandan hukuk herkes tarafından benimsenmesi zorunlu, caydırıcı niteliği olan kuralları kapsamaktadır (Yatkın, 2008). Etiğin ise herkes tarafından benimsenme zorunluluğu yoktur.

Kitabınızın ikinci bölümünde engelli bireyler özelinde bakım ve rehabilitasyon uygulamalarında yaşanan değişimler ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. İlgili bölümde bakım ve rehabilitasyon uygulamalarının tarihsel değişimine ilişkin örnekler sunulmuştur. Bu örnekler incelendiğinde öncelikle 1400’lü yıllarda dini inancın ve kültürün bir gereği olarak ibadethanelerin bünyesinde beslenme ve barınma hizmetleri veren özel bölümler açıldığı görülmektedir. 1700’lü yıllara gelindiğinde ise engelli bireylere eğitim veren özel merkezlerin açıldığı görülmektedir. Bu durum 1900’lü yıllara kadar dünyanın birçok yerinde benzer şekilde devam etmiştir. Fakat bu zamana kadar süregelen uygulamalar özellikle insan hakları ile ilgili uluslararası örgütlerin çalışmalarının ortaya çıkması ile gözden geçirilmiştir. Bunun sonucunda bakım ve rehabilitasyonun merkezinde bireyin olduğu fikri benimsenmiştir. Engelli bireyin bakım ve rehabilitasyon sürecinde merkeze alınması beraberinde bir dizi değişikliği getirmiştir. Böylece bakım ve rehabilitasyon süreci engelli bireyin gereksinimi ve içinde bulunduğu durum düşünülerek düzenlenmeye başlamıştır. Bireyin sunulan hizmetlerde merkeze alındığı bu yeni yaklaşım bakım ve rehabilitasyon etiği kurallarını etkilemiştir. Bunun sonucunda ayrımcılık yapmama, mahremiyete önem verme, uygulamalarda gönüllüğün aranması gibi ilkeler benimsenmiştir.

Ayrımcılığa karşı olma ya da ayrımcılık yapmama uluslararası sözleşmeler ve ulusal mevzuatlar tarafından korunan temel bir insan hakkıdır. Buna göre hiçbir insan yaşa, cinsiyete, inanca, siyasal görüşü ya da ekonomik durumuna göre diğerlerinden daha üstün ya da aşağıda görülemez. Bakım ve rehabilitasyon mesleği açısından durum farksız değildir. Meslek uzmanları, engelli bireylere sundukları hiçbir hizmette ne koşulda olursa olsun ayrımcılık yapamazlar. Ayrımcılığa karşı olma yalnızca engelli bireylere sunulan hizmetlerde eşitlikçi bir bakışa sahip olmakla ilgili değildir. Aynı zamanda engelli bireylere yönelik etiketleme/damgalama yapmama bu ilke ile ilişkilidir. Engelin tanı ve değerlendirme aşamalarında ortaya çıkan bu sorun, engelin ya da ortaya çıkardığı problemlerin bireyin önüne geçmesidir. Bu durum bireyin olumsuz olarak etiketlenmesinin yanı sıra bireye özgü gereksinimlerin bakım ve rehabilitasyon sürecine yansıtılamaması gibi sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Bu durumu engellemek için her koşulda bireyin önce geldiğini düşünmek ve buna uygun bireyi önceleyen bir dil kullanmak gereklidir.

Gizlilik ilkesi, hizmet sunulan bireye ilişkin herhangi bir bilginin başka kişi ve kurumlarla paylaşılmaması, bu tür bilgi sızıntılarının önlenmesini ifade etmektedir. Uzmanın görevi bireye ait bilgileri her koşulda korumak ve onları kimse ile paylaşmamaktır. Fakat gizlilik ilkesi belirli şartlar altında bozulabilir. Bu şartlar şu şekilde sıralanmaktadır:

Profesyonellik, meslek etiği ilkelerine dayanak oluşturan temel kavramlardan biridir. Profesyonellik, bu ana kadar bahsedilen etik ilkeleri kapsayan bir ilkedir. Meslek uzmanının profesyonelliğini koruması çeşitli faktörlere bağlıdır. Uzman her ne koşulda olursa olsun etik ilkelere bağlı kalmalıdır. Engelli bireye hizmet sunarken etik ilkelerden ayrılmamalıdır. Bunun yanında uzmanın profesyonelliğini koruması mesleki bilgi ve becerisini geliştirmesine de bağlıdır. Uzman, değişen koşullara, ortaya çıkan yeni gereksinimlere cevap vermek için kendisini sürekli geliştirmelidir. Bu nedenle profesyonelliğin korunması uzmanlar için hem etik hem de ahlaki bir gerekliliktir. Profesyonelliğin korunması meslek uzmanları için oldukça önemlidir. Bunun için uzmanın her koşulda etik davranmanın yanı sıra kendini mesleki anlamda geliştirmesi gerekmektedir.

Sözünde durma ilkesine benzer biçimde dürüstlük hem etik hem de ahlaki bir değerdir. Temel olarak bireyin açık, şeffaf ve güvenilir olması şeklinde tanımlanabilir. Bu ilkede de hem meslek uzmanını hem de engelli birey ve bireyden sorumlu kimseleri bağlayan durumlar bulunmaktadır. Elbette insanın içinde olduğu her ilişkide ideal olan insanların birbirine dürüst davranmalarıdır. Fakat meslek etiği açısından ele alındığında uzman her ne koşulda olursa olsun gerçekleri söylemek, şeffaf ve güvenilir olmak zorundadır. Bunu uzmanın ihlal ettiği durumlarda etik, bireyin ihlal ettiği durumlarda ahlaki bir sorun ortaya çıkmaktadır.