Bakım ve Rehabilitasyon Etiği

Feodal toplumlarda engelli bireylere sunulan hizmetler ağırlıkla din ve kültür tarafından, kapitalist toplumlarda ise üretim koşulları tarafından şekillenmektedir.

Etik kavramına ilişkin açıklamalar incelendiğinde üç temel alanda etik kavramının ele alındığı görülmektedir; felsefe dalı olarak etik, davranış değerlendirmelerine yön veren bir yol olarak etik ve mesleki uygulamalarda uyulması gereken kuralları belirleme açısından etik.

Etik: Dilimizde etik, çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken
davranışlar bütünü olarak tanımlanmaktadır (Türk Dil Kurumu [TDK], 2021).

Etik ilkeler daha çok belirli bir meslek ve uygulama alanıyla ilişkilidir. Etik ilkeler iki şekilde görülebilir; büyük bir amaca ulaşmak için uyulması gereken davranışlar veya uyulmadığı durumlarda cezai ve yasal yaptırımı olan kurallar (Şen, 1998). Öte yandan etik ilkeler yazılı ve sözlü olarak oluşabilirler. Etik ilkelerin amacı, belirli bir uygulamanın niteliğini artırmaktır.

Etik kod, belirli bir meslek ya da uygulama alanındaki etik ilke veya değerlerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan yazılı kuralları tanımlamaktadır (Pehlivan, 2001). Buradan hareketle etik ilke ve kod kavramlarının iç içe olduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra bu kavramlar daha çok belirli bir toplumsal grubun uygun gördüğü ve benimsediği davranışlar bütünü olarak tanımlanabilir. Bu özelliği nedeniyle etik ilke ve kodlar, bir araya gelen toplumsal grupların türüne (meslek etiği gibi) göre farklılaşabilir.

Kuçuradi (2001), meslek etiğini, bir mesleği icra ederken kişinin ne yapıp ne yapmaması gerektiğine ilişkin sorulan sorular olarak tanımlamaktadır.

Ahlak bireyin bir işin veya eylemin doğru olup olmadığına ilişkin değeri iken etik bir kurum ya da yapının bir işin veya eylemin doğru ya da yanlış yapılmasına ilişkin anlayışıdır.

Hukuk ve etiği birbirinden ayıran en önemli nokta kuralların bağlayıcılığıdır. Hukuka aykırı davranma beraberinde kesin olarak yasal bir yaptırımı getirmektedir. Etik kurallara aykırı davranma sonucunda ancak bir meslek grubunun yaptırımlarından söz edilebilir.

Bilim etiği, bilim insanlarının bilimsel araştırma sürecinde uyması ve kaçınması gereken kurallar bütünüdür.  Bu noktada intihal (bilimsel hırsızlık) yapmama, hediye yazarlık vermeme/talep etmememe, araştırmaya katılanların kişisel verilerini izinsiz paylaşmama gibi çeşitli ilkeler sıralanabilir. Genel etik kurallarının aksine bilim etiği kuralları detaylı olarak açıklanmakta ve yazılı biçimde sunulmaktadır. Öte yandan bilim etiğine aykırı davranmak beraberinde para cezası, meslekten atılma, kınama gibi yaptırımları da getirmektedir.

Etik ikilem, uzmanın sorunlara ürettiği çözümlerin bağlı olduğu yasa, yönetmelik veya uygulama ilkeleri ile çatışması sonucunda ortaya çıkan bir durumdur. Bu yönüyle etik ikilemler meslek uzmanının aşması gereken bir engel olarak yorumlanabilir. Bu engelin aşılmadığı durumlarda bakım ve rehabilitasyon süreci kesintiye uğrayabilir. Uygun olarak aşılamadığı durumlarda ise etik ikilemler etik ihlallere dönüşebilir.

Ulusal mevzuat ya da uluslararası sözleşmeler engelli bakım ve rehabilitasyonu etik ilkelerini
doğrudan sunmamıştır. Bu yapılar etik ilkelerin yenilenmesi veya ortaya çıkmasına dayanak oluşturmuştur.

Etiketleme bireyi olumsuz etkilemekle kalmayıp bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinde bireye özgü gereksinimlerin karşılanmamasına da neden olabilmektedir.

Saygı duyma ilkesi, yalnızca bireyin özelliklerini koşulsuz kabul etme değil, bu özelliklerin bireyin hizmet almasını engel olacak durumlarında ortadan kaldırılmasıdır. Dolayısıyla saygı duyma aynı zamanda ayrımcılık yapmama ilkesini de kapsamaktadır. Ayrıca bakım ve rehabilitasyon sürecinde birey her koşulda kendisi ile ilgili kararlarda son sözü söyleyen kişi olmalıdır.

Gönüllülük, bireyin kendisine sunulan hizmetlerden herhangi bir zorlama olmadan kendi isteği ile yararlanmasını ifade etmektedir. Bu ilke, çoğunlukla bireyin bağımsızlığına saygı duyma ilkesi ile aynı kapsamda ele alınmaktadır. Bakım ve rehabilitasyon mesleği uzmanları her ne koşulda olursa olsun bireyin tercihlerine saygı duymalı, bireyin bu hizmetlerden gönüllü bir şekilde yararlanması sağlanmalıdır.

Meslek elemanı için yardım etme, konuyla ilgili bilgi ve becerisi olması sebebiyle bir seçim değil, aksine bir zorunluluktur. Bu ilkenin ihlal edilmesi basitçe bir etik ihlalden daha fazlasına, kimi zaman insan hayatının sonlanmasına neden olabilecek durumlara yol açabilir. Dolayısıyla meslek uzmanının yardım zorunluluğu ilkesini yerine getirmemesi her koşulda bir ihmalkarlıktır. 

Zarar vermeme ilkesi kasıtlı, bilerek ve isteyerek zarar vermemeyi vurgulamaktadır. Uzman uygun şekilde planlayıp sunduğu hizmet sonucunda engelli birey zarar görebilir. Bu durum kasıtlı olmadığı için herhangi bir meslek etiği ihlalinden söz edilemez. 

Gizlilikte bilgilerin herhangi bir yolla, kişi ve kurumla paylaşılmaması; anonimlikte ise bilginin kime ait olduğunun bilinmemesi söz konusudur.

Sözünde durma ilkesi yalnızca meslek uzmanını ilgilendiren bir durum değildir. Engelli birey ve bireyden sorumlu olan kimseler de uzmanla kurdukları ilişkide verdikleri sözleri yerine getirmelidirler. Fakat sözünde durma ilkesi ile ilgili göz önünde bulundurulması gereken bir nokta vardır. Sözünde durmama meslek uzmanı için etik bir ihlal, engelli birey veya bireyden sorumlu kimselerin sözünde durmaması ahlaki bir ihlali ortaya çıkarmaktadır.

Sözünde durma ilkesine benzer biçimde dürüstlük hem etik hem de ahlaki bir değerdir. Temel olarak bireyin açık, şeffaf ve güvenilir olması şeklinde tanımlanabilir. Bu ilkede de hem meslek uzmanını hem de engelli birey ve bireyden sorumlu kimseleri bağlayan durumlar bulunmaktadır. Meslek etiği açısından ele alındığında uzman her ne koşulda olursa olsun gerçekleri söylemek, şeffaf ve güvenilir olmak zorundadır.

Profesyonellik, meslek etiği ilkelerine dayanak oluşturan temel kavramlardan biridir. Profesyonellik, bu nedenle bu ana kadar bahsedilen etik ilkeleri kapsayan bir ilkedir.

Eşitliği bozan davranışlar uzman kaynaklıysa etik bir probleme, birey kaynaklıysa ahlaki bir probleme işaret eder.