Bakım ve Rehabilitasyon Planı Geliştirmede Birey ve Aile

Tarihsel süreç içerisinde aile kavramının ne zaman ortaya çıktığına yönelik kesin kanıtlar bulunmamaktadır. Buna rağmen çok eskilere dayandığı söylenebilir. Bu durum aile kavramına yönelik yapılan tanımların çağlara göre değişiklik göstermesine yol açmıştır. Diğer bir değişle, yaşanılan dönemin kültürel ve ekonomik yapısı aile kavramının farklı şekillerde tanımlanmasında etkili olmuştur. Bu nedenle ailenin evrensel ve tek bir tanımını yapmak mümkün değildir.

Çocuk gelişimi temelinde aile yaşam döngüsü Galinsky (1987) tarafından a) imgeleme, b) bakım, c) otorite, d) rehberlik, e) bağlılık ve f) ayrılış olarak sınıflanmaktadır.

Her aile sahip olduğu bu özelliklere göre yetersizliği olan çocuğa sahip olmaktan farklı seviyede etkilenir. Bu nedenle ailelerin yetersizliğe karşı verdiği tepkiler ve uyum süreci birbirinden farklıdır. Ancak ailelerin yetersizliğe uyum sürecini anlamamızda bize yardımcı olacak modeller bulunmaktadır. Bu modellere A) Aşama modeli ve B) Bütünleyici yaklaşım örnek gösterilebilir. 

Ailelerin yetersizliğe karşı gösterdiği tepkileri açıklayan modeller arasında en bilineni aşama modelidir (Özen, 2012). Aşama modeli; a) şok, inanmama ve yadsıma, b) öfke ve içerleme, c) pazarlık, d) depresyon ve umutsuzluk ve e) kabul olmak üzere beş aşamadan oluşmaktadır.

Son aşama olan kabul aşaması ailenin yetersizliği olan çocuğu ailenin bir ferdi olarak kabul ettiği aşamadır. Ailelerin kabul aşamasında sergilediği temel özellikler şu şekilde sıralanabilmektedir: a) çocuğun yetersizliğinden daha çok, güçlü oldukları yönlerine odaklanırlar, b) aile yetersizliğe ilişkin doğru bilgilere sahiptir ve doğru hizmetlere ulaşmak için yeterli bilgiye sahiptir, c) aile içindeki düzenlemelerde çözüm odaklı etkileşim kurar d) aile gelecek planlarını özel gereksinimi olan çocuklarını da düşünerek yapar. Fakat bu planı tamamen yetersizliği olan çocuk üzerine planlamamaya dikkat eder, e) aile sosyal ortamlara tam katılım sağlar ve sosyal çevresi ile sağlıklı etkileşim halindedir, f) aile fertlerinin psikolojik iyi olma hali mevcuttur, g) aile fertlerinin tümünün ihtiyaçlarının giderilmesi, kendilerini geliştirmeleri ve yaşama aktif bir şekilde katılmalarının sağlanması için kaynaklar eşit bir şekilde kullanır.

Yetersizliğin aile üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla geliştirilen yaklaşımlardan biri bütünleyici yaklaşımdır. Bütünleyici yaklaşım, aileyi içinde yaşadığı toplumun her bir sistemi ile birlikte değerlendirilmesi gerektiğini belirtir. Bu yaklaşımın temeli Urie Bronfenbrenner tarafından geliştirilen sosyal çevre modeline dayanmaktadır.

Sosyal çevre modeli (ekolojik model), çevreyi birbirinden farklı sistemler olarak ele alır. Bu sistemlerin her biri birbiriyle karşılıklı etkileşim halindedir ve bireyin gelişimini doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemektedir. Merkezde bireyin bulunduğu sistemler yakından uzağa doğru bireyi çevrelemektedir. Bu modele göre bireyi çevreleyen dört sistem bulunmaktadır. Bunlar; mikrosistem, mezosistem, ekzosistem ve makrosistem olarak adlandırılmaktadır.

Merkezdeki birey üzerinde doğrudan etkisi olan ortamlar mikrosistem olarak adlandırılmaktadır. Bu ortamlar ev, okul, eğitim ortamı gibi fiziksel ve anne-baba, kardeş, öğretmen, uzman/bakım elemanı, akraba, gibi sosyal çevrelerden oluşmaktadır. Birey bu çevrelerle birebir yüz yüze karşılıklı etkileşim halindedir. Bu nedenle birey üzerinde en çok etkisi olan sistem mikrosistemdir.

Mezosistem bireyin içinde yer aldığı ortamlar diğer bir değişle mikrosistemi oluşturan ortamlar arasındaki karşılıklı ilişkileri içermektedir. Bakım personeli ve ebeveynler, akrabalar ve ebeveynler arasındaki etkileşim mezosistem olarak gösterilebilir. Örneğin; yetersizliği olan çocuğun ebeveynleri ile bakım sunan personel arasındaki fikir uyuşmazlığı, çocuğa sunulacak desteğin niteliğini etkileyebilmektedir. Ya da bakım personeli ve çocuk arasındaki uyumsuzluk ailenin kaygılarını arttırabilecektir.

Ekzosistem ise hukuk sistemi, iş hayatı, komşular gibi resmi ve resmi olmayan toplumun temel kurumlarını içermektedir. Ekzosistem birey üzerinde doğrudan bir etkiye sahip değildir. Fakat bireyin yaşamını doğrudan oluşturan ve etkileyen ortamlar üzerinde dolaylı bir etkiye sahiptir. Örneğin; yasal zeminde bakım gereksinimi olan bireye sunulacak hizmetlerin ve desteklerin planlamasına yönelik alınacak kararlar ve sağlanacak ekonomik destekler bireyin ailesini olumlu ya da olumsuz şekilde etkileyecektir.

Makrosistem dini inanç, kültür ve kültürün getirdiği değerleri içermektedir. Makrosistem birey üzerinde doğrudan etkili olmasa bile bireyin yaşadığı toplumun kültürel yapısı, inanç sistemi, ekonomik refahı gibi özellikler üzerinde etkili olmaktadır. Örneğin; ailenin yaşadığı toplumun yetersizliğe bakış açısı ailenin yetersizliği nasıl değerlendireceğini etkileyebilmektedir. Bu durum ailenin yetersizliği olan bireye sahip olduğunda vereceği tepkiler ve kabul düzeyinde dolaylı bir etkiye yol açabilecektir.

Yetersizliği olan çocuğun gelişim seviyesi ailenin bakım sorumluluğunun değişmesine neden olmaktadır. Çocuğun ihtiyaç duyduğu bakım düzeyi yetersizlik türü ve şiddetine göre çeşitlenmektedir. Bu nedenle ebeveynler üzerindeki bakım taleplerini belirlemek oldukça zordur. Bununla birlikte, yetersizliği olan çocuğa sahip olmak sosyal, ekonomik, duygusal, psikolojik ve fiziksel problemleri de beraberinde getirmektedir.

Ailelerin bakım sürecinde yaşadığı mevcut du-rum düşünüldüğünde, aile gereksinimleri; bilgi-eğitim gereksinimi, duygusal destek gereksinimi, bakım gereksinimi, maddi gereksinimler ve aile işlevlerine ilişkin gereksinimler olarak sıralanabilmektedir.

Bakım planı hazırlama aşamasının ilk adımı bilgi edinme sürecidir. Bakım gereksinimi olan bireye yönelik bilgilerin yetersizlik türü ve derecesine göre öncelikli olarak bireyin kendisinden elde edilmesi bununla birlikte aile görüşlerinin alınması oldukça önemlidir. Çünkü aileler bireyin doğumundan itibaren bireyin yaşamına eşlik etmekte ve yaşam merkezlerinin bir parçası olmaktadırlar. Aileler, bakım gereksinimi olan çocuklarının sahip olduğu rahatsızlıklar, kullandığı ilaçlar, geçirdiği hastalıklar, aldığı ya da almakta olduğu eğitimler, sevdiği ya da sevmediği yiyecekler, etkinlikler gibi birçok bilgiye sahiptir.

Ailelerle kurulacak iletişimin etkili bir şekilde gerçekleşmesi için uzman/bakım elemanının kişiler arası iletişim becerilerine sahip olması gerekmektedir. Kişiler arası iletişim becerilerinin temelinde ise dinleme becerileri ve karşılıklı güven duygusunun geliştirilmesi yer almaktadır.

Görüşme sırasında dikkat edilecek noktaları kısaca toparlamak gerekirse, ebeveyni dikkatli bir şekilde dinleyerek anlattıklarını anlamaya çalışmak, tep- kilerinizi açık bir şekilde ifade ederek fakat bunu yaparken ailenin mevcut durumla baş edebilme sınırını aşmamak diğer bir değişle ailelerle tartışmamaya dikkat etmek önemlidir. Aileye konuşması sırasında saygı duymanız ve çocuklarına karşı hissettikleri duyguları anlamaya çalışmanız ve bunları ifade etmelerine fırsat vermeniz iletişim kurmak için önemlidir. Son olarak konuşmaya odaklanarak çocuğun gereksinimlerini anlamaya çalışmanız ve yaşanan sorunların kimsenin suçu olmadığını bu süreçte aile ile işbirliği içinde çocuğa yardım edeceğinizi aileye belirtmeniz ve hissettirmeniz önemlidir.

İletişim kurulan birey, aile üyelerinden biri ya da bakım gereksinimi olan yetersizliğe sahip birey olabilir. Burada unutulmaması gereken farklı kültürlerin farklı özellikleri olduğu ve bunun bireylerin hem kişilik özelliklerine hem de sosyal yaşamlarındaki sözlü ve sözsüz davranışlarına etki edebileceğidir.

Bakım planlaması için bir görüşmeye başlamadan önce üzerinde düşünülmesi gereken bazı unsurlar vardır. Görüşmelere başlamadan yapacağınız en temel hazırlık, hem bir insan olarak hem de bakım planlanmasında rol alan bir uzman/bakım elemanı olarak kendi hislerinizin farkında olmanızdır. Kendi hislerinizin farkında olmanız ve bu farkındalığınızı arttırmanız bireye yardımcı olmak için önemlidir.

Tablo 4.1 Görüşmeye başlarken dikkat edilmesi önerilen noktalar